„Wielkiego Księstwa Litewskiego Kroniczka krotko pisana“

Васіль Варонін

Сярод беларуска–літоўскіх летапісаў ёсць твор, які да гэтага часу спецыяльна не разглядаўся. Ён, аднак, падаецца досыць цікавым і важным адразу па некалькіх прычынах. Ён узбагачае нашы ўяўленні пра шляхі развіцця айчыннага летапісання, а таксама дапамагае высветліць, якім чынам узнік і фармаваўся адзін з самых застарэлых міфаў у гісторыі Беларусі.

Гэты помнік не заўсёды разглядаўся нават як асобны твор. Напрыклад, Б. Вахевіч, які пакінуў пра яго цікавыя назіранні¹, лічыў яго ўсяго толькі „рядом записей с хронологическими датами“². Але, як падаецца, гэтая характарыстыка далёка не самая трапная і бясспрэчная. Помнік, безумоўна, трэба кваліфікаваць па–іншаму, і ў айчынным летапісанні яму належыць намнога больш прыкметнае месца.

Гаворка ідзе пра летапіс, польскі пераклад якога мае загаловак „Wielkiego Księstwa Litewskiego Kroniczka krotko pisana“. На сённяшні дзень „Хронічка“ вядомая ў двух спісах на старабеларускай мове і адным на польскай.

Адзін спіс увайшоў у тэкст Румянцаўскага летапісу. Румянцаўскі рукапісны зборнік, у склад якога ўваходзіць Румянцаўскі летапіс, быў перапісаны недзе ў Расіі адным почыркам напрыканцы XVII ст.³ „Хронічка“ ўстаўлена ў летапіс дастаткова механічна — пасля пераліку прадстаўнікоў маскоўскай знаці, узятых у палон у бітве пад Оршай 8 верасня 1514 г. Яна пачынаецца не з новай старонкі, а ідзе непасрэдна за згаданым запісам 1514 г., з верхняй часткі аркуша 95. „Хронічка“ заканчваецца на аркушы 99, а адварот гэтага аркуша чысты⁴. З аркуша 100 пачынаецца твор, які не мае ніякага дачынення да беларуска–літоўскага летапісання.

Другі спіс занатаваны на аркушы 136 зборніка былой Сінадальнай бібліятэкі, напісанага беларускім почыркам канца XVII ст. Паводле зместу ён не звязаны ні з папярэднім, ні з наступным творам⁵.

Польскі пераклад „Хронічкі“ паходзіць з вядомага Альшэўскага кодэкса Хамінскіх і займае ў ім, паводле сучаснай пагінацыі, аркушы 166—167адв. (згодна са старой нумарацыяй — старонкі 331—334). Ён пачынаецца з новага аркуша і мае свой асобны загаловак. Кампазіцыйна „Хронічка“ не звязана з Альшэўскім летапісам, які змешчаны ў зборніку перад ёй. Пасля ж яе, з новага аркуша, ідзе польскі пераклад прывілею Жыгімонта I яўрэям Вялікага Княства Літоўскага 1507 г.

„Хронічка“ некалькі разоў публікавалася. З Альшэўскага зборніка яе друкавалі Ст. Пташыцкі⁶ і М. Улашчык⁷, з Румянцаўскага — Б. Вахевіч⁸ і М. Улашчык⁹, з Румянцаўскага і Патрыяршага — Ст. Пташыцкі¹⁰. У далейшым усе цытаты і спасылкі на тэкст „Хронічкі“ будуць давацца на падрыхтаваны Ст. Пташыцкім сямнаццаты том Поўнага збору рускіх летапісаў як на найбольш дасканалае з пункту гледжання археаграфіі выданне. Рыхтуючы сваю публікацыю летапісных помнікаў, у тым ліку і „Хронічкі“, М. Улашчык, на жаль, не ўлічыў Патрыяршы спіс. Апрача таго, для даследавання гісторыі „Хронічкі“ важнае значэнне мае перадача дат менавіта лічбамі–літарамі царкоўнаславянскага алфавіта, як гэта і было зроблена ў двух старабеларускіх кірылічных спісах помніка. У падрыхтаваным жа М. Улашчыкам трыццаць пятым томе корпуса рускіх летапісаў яны пераведзены на арабскую сістэму.

„Хронічка“ — зусім невялікі твор. Тым не менш вядомыя нам два яго спісы і адзін пераклад прыкметна паміж сабой адрозніваюцца складам, асабліва ў заключнай частцы. Гэта з’яўляецца адной з праблем яго вывучэння. Да ліку іншых належаць шматлікія памылкі і розначытанні, якія сведчаць пра складаную гісторыю помніка, яго неаднаразовае перапісванне і рэдагаванне. Аднак хоць бы прыкладна высветліць час стварэння і гісторыю „Хронічкі“, а таксама рэканструяваць яе першапачатковы выгляд, як здаецца, усё ж такі магчыма.

У арыгінале „Хронічка“ была напісана, відавочна, па–старабеларуску кірыліцай. Хутчэй за ўсё, яна не мела тады загалоўка. У двух вядомых на сённяшні дзень кірылічных спісах ён адсутнічае. Назва „Wielkiego Xięstwa Litewskiego Kronyczka krotko pisana“ была ёй нададзена ў Альшэўскім кодэксе пры перакладзе на польскую мову (праўда, у змесце зборніка загаловак гучыць крыху па–іншаму: „Kroniczka litewska krotko pisana“). Гэта было зроблена, відавочна, для таго, каб адрозніць твор ад Альшэўскага летапісу, які змешчаны ў гэтым жа зборніку пад дужа падобнай назвай — „Wielkiego Xięstwa Litewskiego i Zmodskiego Kronika“.

Храналагічна „Хронічка“ ахоплівае перыяд ад пачатку XIV ст. і да 1567 г. Твор складаецца з кароткіх аднатыпных запісаў, у якіх указваецца падзея і год, калі яна адбылася, паводле наступнай схемы: тое і тое здарылася „лета Божья нароженя ... году“. Часам, калі пад адным годам зафіксавана некалькі падзей, наступныя запісы ўводзяцца выразам “того ж году“. Сутнасць падзей выкладзена вельмі лаканічна, з мінімальнай дэталізацыяй ці ўвогуле без яе.

„Хронічка“ пачынаецца з паведамлення пра далучэнне Літвы да хрысціянства паводле „закону римского“ каралём польскім Уладзіславам II Ягайлам і вялікім князем літоўскім Вітаўтам у 1386 г. Далей аўтар звяртаецца да падзей першай паловы XIV ст., якія працягвае паведамленнямі, укладзенымі ў асноўным у храналагічнай паслядоўнасці. Пры гэтым вельмі цяжка вызначыць „ідэалогію“ твора. Акрамя сцісласці запісаў, гэтаму перашкаджае таксама іх тэматычная раскіданасць. Гэта паведамленні пра ваенныя падзеі (іх найбольш). Пра смерць адных (вялікага князя літоўскага Вітаўта, каралёў польскіх і вялікіх князёў літоўскіх Казіміра і Аляксандра, вялікага князя маскоўскага Васіля III) і прыход да ўлады новых (Жыгімонта I Старога) манархаў. Пра царкоўных ерархаў і святых (віленскіх каталіцкіх біскупаў Войцеха Табара і Яна з князёў літоўскіх, праваслаўнага мітрапаліта Іосіфа III, каралевіча Казіміра). Пра прызначэнне на пасады і пра смерць вяльмож (князя Канстанціна Астрожскага, Станіслава Гаштаўта, Пятра Кішкі, Юрыя Радзівіла). Пра падзеі з гісторыі горада Вільні і іншае. Адным словам, за ўсёй гэтай мазаікай разнастайных здарэнняў цяжка заўважыць нейкую заканамернасць і, такім чынам, наблізіцца да адказу на пытанне: калі, кім і з якой мэтай была створана „Хронічка“?

Мы, на жаль, не маем першапачатковага варыянта твора нават у якаснай копіі. Больш за тое, усе спісы „Хронічкі“ дэфектныя і не маюць заканчэння, абрываючыся літаральна на паўслове. У Румянцаўскім спісе адсутнічае частка тэксту — запісы за 1530—1535 г. Відавочна, быў страчаны аркуш. Усё гэта вельмі ўскладняе пастаўленую задачу.

Для высвятлення часу ўзнікнення „Хронічкі“ адзін са спісаў, Патрыяршы, непрыдатны, бо абрываецца на падзеях 1528 г. Апошняе ж тэкставае супадзенне Альшэўскага і Румянцаўскага спісаў — гэта паведамленне пра бітву на Голтве, якая адбылася ў 1530 г. Далей у Румянцаўскім спісе ідзе пропуск за кошт страчанага аркуша, а ў Альшэўскім — запісы за 1530—1535 г. У абодвух спісах чытаюцца паведамленні пра ўзяцце войскам Вялікага Княства Літоўскага і палякамі Старадуба ў 1535 г., але тэксталагічна яны не маюць нічога супольнага і, мяркуючы па ўсім, былі ўнесены ўжо рознымі аўтарамі ў розныя копіі помніка. Такім чынам, пратограф „Хронічкі“ завяршаўся адной з падзей у прамежку паміж 1530 і 1535 г. — больш дакладную дату вызначыць, бадай, немагчыма. Потым з яго было знята некалькі спісаў, якія пачалі самастойную гісторыю.

Пасля паведамлення пра ўзяцце Старадуба запісы ў Румянцаўскі спіс нейкі час не ўносіліся і былі адноўлены толькі ў 1545 г. Прычым гэта было зроблена не аўтарам пратографа. На карысць гэтага сведчыць, напрыклад, выкарыстанне іншай сістэмы летазлічэння — „ад стварэння свету“. І, нарэшце, апошні блок запісаў прысвечаны падзеям Інфлянцкай вайны і ахоплівае 1563—1567 г. Ён быў зроблены недзе на падкантрольнай маскоўскай адміністрацыі тэрыторыі — і, хутчэй за ўсё, на памежжы з Вялікім Княствам Літоўскім. На думку Б. Вахевіча, прынамсі для артыкула 1563 г. гэта быў Полацк¹¹, што зусім не выключана. Аднак асаблівасці мовы гэтых запісаў, у праватнасці лексіка, выдаюць хутчэй рускае, чым беларускае паходжанне іх аўтара.

У Альшэўскім спісе пасля паведамлення пра ўзяцце Старадуба запісы працягвалі ўносіцца, прычым вельмі актыўна. За той жа 1535 г. мы чытаем яшчэ тры паведамленні, а чацвёртае, разам з усім творам, абрываецца на паўслове. Пра змест пазнейшых запісаў Альшэўскага спіса „Хронічкі“ мы можам толькі здагадвацца.

„Хронічка“ была створана, безумоўна, у Вільні¹². Што датычыцца аўтарства, назваць імя немагчыма. Больш за тое, вельмі цяжка вызначыць нават колы, у якіх быў створаны помнік — настолькі стракатыя і маладэталізаваныя звесткі ён аб’яднаў.

Праўда, некаторы матэрыял для высноў дае запіс пра хрышчэнне Літвы Ягайлам і Вітаўтам у 1386 г., якім распачынаецца твор. Такі погляд быў пашыраны ў колах інтэлектуалаў — патрыётаў Вялікага Княства Літоўскага („Літвы“) каталіцкага веравызнання. Паводле назіранняў Е. Ахманьскага¹³, у Літве ў гэты час існавалі два асяродкі інтэлектуальнай эліты: адзін склаўся вакол віленскага ваяводы і канцлера Вялікага Княства Літоўскага А. Гаштаўта, а другі — вакол віленскага капітула. Творы, якія сталі вынікам функцыянавання асяродка А. Гаштаўта, указваюць на тое, што „Хронічка“ была напісана, хутчэй за ўсё, не там. Напрыклад, адзначаныя ў „Пахвале караля Жыгімонта“ А. Гаштаўта 1529 г.¹⁴ ваенныя перамогі войскаў Вялікага Княства Літоўскага не супадаюць з падзеямі, унесенымі ў „Хронічку“. У ёй няма паведамленняў пра бітву з татарамі пад Вішняўцом (пад Лапушнай) 1512 г., таксама як і пра войны Польшчы з Малдавіяй у 1509—1510 г. і з Тэўтонскім ордэнам у 1519—1521 г.

Не выключана, што твор быў звязаны з віленскім капітулам. На карысць гэтага могуць сведчыць досыць шматлікія запісы царкоўнага зместу. Але і тут поўнай упэўненасці няма.

„Хронічка“ магла быць створана і ў яшчэ нейкім, горш нам вядомым, асяродку. Такім чынам, тэкст твора не дае магчымасці надзейна звязаць яго з тымі ці іншымі асобамі і інтэлектуальнымі коламі. Бясспрэчна толькі, што ў цэнтры ўвагі аўтара — „Літва“, зразуметая як Вялікае Княства Літоўскае, а вызначальным пунктам яе гісторыі ён лічыў хрышчэнне па заходнім абрадзе. У сувязі з гэтым досыць упэўнена можна сцвярджаць, што складальнік „Хронічкі“ быў каталіком. Увогуле выглядае на тое, што ён ставіў перад сабой досыць сціплую задачу проста фіксаваць векапомныя падзеі, без нейкай асаблівай сістэмы і заканамернасці, не імкнучыся нават да звязнага апавядання, але збольшага (хоць і не заўсёды) трымаючыся храналагічнага прынцыпу.

Існуюць, як здаецца, дзве версіі стварэння „Хронічкі“.

Згодна з першай, „Хронічка“ з’яўлялася крыху перапрацаваным і дапоўненым некаторымі дадатковымі звесткамі канспектам поўнай рэдакцыі другога беларуска–літоўскага зводу. Ён прадстаўлены на сённяшні дзень летапісамі Рачынскага і Еўраінаўскім. Пераважная большасць запісаў „Хронічкі“ знаходзіць у іх свае прамыя паралелі. Лічыцца, што поўная рэдакцыя другога зводу была створана ў 50–я г. XVI ст.¹⁵

Паводле другой версіі, наадварот, „Хронічка“ была тым планам, на падставе якога шляхам разгортвання запісаў і была створана поўная рэдакцыя. Пры гэтым некаторыя з запісаў „Хронічкі“ былі адкінуты і не трапілі ў другі звод.

Для высвятлення абгрунтаванасці кожнага з выказаных дапушчэнняў важнае значэнне мае храналогія самага старажытнага — Альшэўскага спіса „Хронічкі“.

Альшэўскі кодэкс Хамінскіх быў створаны ў сярэдзіне XVI ст., верагодна, у Вільні¹⁶. Некалькі твораў, у тым ліку Статут 1529 г., якія знаходзяцца на аркушах 1—116 зборніка, былі перапісаны ў 1550 г.¹⁷ Уладальніцкі запіс Юзафа Ясінскага — віленскага арцыдыякана, скальбмірскага прэпазіта, віцебскага пробашча, на прыватную замову якога выкананы зборнік¹⁸, быў зроблены ў 1551 г.¹⁹ Аднак невядома, калі ў кодэкс былі ўнесены Альшэўскі летапіс і „Хронічка“. Альшэўскі кодэкс меў тую асаблівасць, што частка аркушаў у ім была пакінута чыстай — відавочна, з тым разлікам, каб потым дапісваць новыя творы²⁰. Да іх ліку, магчыма, і належалі летапісы. Таму мы можам сцвярджаць толькі, што Альшэўскі летапіс і „Хронічка“ былі ўнесены ў зборнік ужо пасля перапіскі Статута і звязаных з ім твораў, але наколькі пазней — цяжка вырашыць. Перапіскай летапісаў займаліся тыя самыя пісцы, якія працавалі і над Статутам, на што ўказваюць почыркі²¹. Таму гэта адбылося, магчыма, у 1550—1551 г. Але нельга выключаць і пазнейшы час.

Такім чынам, разгляд Альшэўскага кодэкса не дае, на жаль, дастатковых падстаў для таго, каб адназначна выказацца на карысць нейкай адной з прапанаваных версій. Ён дапускае, што „Хронічка“ была створана ў трыццатыя ці саракавыя гады, г. зн. прыблізна ў адзін час з пашыранай рэдакцыяй другога зводу²² і раней за яго поўную рэдакцыю. Аднак не выключае таксама і таго, што гэта адбылося ў пяцідзесятыя гады, г. зн. пазней за стварэнне поўнай рэдакцыі.

Пераважная большасць звестак „Хронічкі“ чытаецца і ў іншых крыніцах, і іх, такім чынам, нельга аднесці да ліку унікальных. Але ёсць прынамсі адна, вартая адмысловай увагі і дэталёвага разгляду. Гаворка ідзе пра паведамленне аб захопе Полацка літоўцамі ў 1307 г. Стаўленне да гэтай звесткі ў найноўшай літаратуры вельмі скептычнае²³. Аднак, прынятая (як здаецца, абсалютна некрытычна) гісторыкамі XIX ст. і кананізаваная ўжо беларускай савецкай гістарыяграфіяй, гэтая дата і да сённяшняга дня застаецца хрэстаматыйнай у гісторыі Беларусі²⁴.

Не выклікае ніякага сумнення, што менавіта з „Хронічкі“ запазычыў гэтае паведамленне М. Стрыйкоўскі. Гэта выразна выяўляецца пры супастаўленні звестак:

„Хронічка“

Литва взяли Полтескъ лета Божьего нароженья ҂҃a ҃т ҃з (1307).

Maciej Stryjkowski. Kronika Polska, Litewska, Zmódzka i wszystkiej Rusi. T. 1. Warszawa, 1846. S. 349.

Nalazłem też w starych Latopiszczach Ruskich, z których mam kilko exemplarzów, iż Litwa roku 1307 Połocko wzięła, ale jako i pod kim, nie pisze.

Як відаць, у „Хронічцы“ сапраўды не сказана, „як і пад кім“ быў узяты Полацк. Спасылка храніста на „старыя рускія летапісцы“ не можа разглядацца ў якасці доказу існавання нейкіх рускіх (расійскіх) летапісаў, з якіх ён узяў полацкую звестку і якія быццам бы не дайшлі да нашага часу. М. Стрыйкоўскі мог называць і называў „рускімі“ ў тым ліку і летапісы, для якіх сёння прыняты тэрмін „беларуска–літоўскія“. Напрыклад, маючы на ўвазе вядомую „Аповесць пра Падолію“, ён спасылаецца на „рускія летапісцы“²⁵. Але гэтая аповесць чытаецца толькі ў беларуска–літоўскіх летапісах. Тое самае можна сказаць і пра гісторыю Кейстута і Біруты²⁶.

Аднак паспрабуем высветліць, адкуль мог узяць інфармацыю пра захоп Полацка літоўцамі ў 1307 г. аўтар „Хронічкі“. Трэба сказаць, што ўсе звесткі помніка за XIV ст. запазычаны, мяркуючы па ўсім, з польскіх крыніц. У любым выпадку, усе яны там зафіксаваны. Пры гэтым у „Хронічцы“ за гэтыя сто гадоў няма ніводнага паведамлення, якое б бясспрэчна паходзіла з беларуска–літоўскіх ці, напрыклад, рускіх летапісаў. Лагічна дапусціць, што з польскіх хронік узята і полацкае паведамленне.

Але пры вывучэнні гэтых крыніц высвятляецца, што нічога падобнага пад 1307 г. там не зафіксавана. Адначасова кідаюцца ў вочы памылкі, якія дапускаў аўтар „Хронічкі“ пры пераносе паведамленняў польскіх крыніц у свой твор. Напрыклад, пад 1331 г. ён змясціў інфармацыю пра тое, што „король Якгоило, отец Казимиров, поразил немцов“. Зыходзячы з імёнаў, гаворка ідзе пра Грунвальд. Але гэтая бітва адбылася, як вядома, у 1410 г. Праблема вырашаецца проста, калі дапусціць наступнае. Жадаючы занесці ў свой твор звестку сапраўды пра славутую Грунвальдскую перамогу, аўтар „Хронічкі“ звярнуўся да сваіх звычайных крыніц — польскіх хронік — і знайшоў там нешта падобнае. Гэта было апавяданне пра перамогу польскага войска над крыжакамі пад Плоўцамі 27 верасня 1331 г. Менавіта яго аўтар і прыняў за інфармацыю пра Грунвальдскую бітву. Аўтару „Хронічкі“ няцяжка было памыліцца. У лацінскай мове, на якой напісаны тагачасныя польскія хронікі, ён арыентаваўся вельмі прыблізна — як, верагодна, і ў храналогіі падзей. Толькі гэтым і можна растлумачыць тое, што польскага караля Ўладзіслава II Лакетка (1304/1305—1333) ён прыняў за Ўладзіслава II Ягайлу (1386—1434). Яго магла збіць з тропу і тая акалічнасць, што і Ўладзіслаў I Лакетак, і Ўладзіслаў II Ягайла мелі сыноў з аднолькавым імем Казімір, у будучым польскіх каралёў адпаведна Казіміра III Вялікага (1333—1370) і Казіміра IV Ягелончыка (1447—1492). Пры гэтым у апісанні бітвы пад Плоўцамі хронік Яна Длугаша²⁷ і Мацея Мяхоўскага²⁸, адной з якіх, відавочна, і карыстаўся аўтар „Хронічкі“, кароль Уладзіслаў Лакетак і яго сын Казімір дзейнічаюць разам, што таксама магло падштурхнуць да памылкі.

Памылковае іншым разам разуменне замежных, і асабліва іншамоўных, крыніц не было ўласцівасцю аднаго толькі аўтара „Хронічкі“. У шэрагу летапісаў, якія прадстаўляюць другі і трэці беларуска–літоўскія зводы, ёсць наступны фрагмент:

„Будучы великому князю Кгидимину пры старости своеи, и сплодилъ семъ сыновъ, а осмую дочку, именем Ганну, которую далъ до Ляхов в малженство сыну Казымерову Владиславу Локетку, коли писано от Божого нароженя тисеча трыста двадцатого году“²⁹ (у Еўраінаўскім летапісе год не пазначаны, у „Хроніцы Быхаўца“ ўказаны 1323 год).

Урывак упершыню з’явіўся ў пашыранай рэдакцыі другога беларуска–літоўскага зводу (спісы Археалагічнага таварыства і Альшэўскі). Ён быў складзены на падставе дадзеных „Летапісца вялікіх князёў літоўскіх“, адкуль узята звестка пра сем Гедымінавых сыноў, і польскіх крыніц. У хроніках Яна Длугаша і Мацея Мяхоўскага пад 1325 г. знаходзім паведамленне пра шлюб дачкі Гедыміна, якая ў хрышчэнні атрымала імя Ганна, і Казіміра, сына караля Ўладзіслава Лакетка³⁰. Гэта звестка ёсць таксама ў польскіх рочніках³¹. Такім чынам, летапісец памылкова прачытаў год, указаўшы 1320 замест правільнага 1325, і сваяцтва, зрабіўшы Ўладзіслава Лакетка сынам Казіміра, хоць насамрэч было наадварот. Пры гэтым нельга не заўважыць адвольнасць, з якой аўтары другога беларуска–літоўскага зводу абыходзіліся са сваім матэрыялам. Між іншым, звестка польскіх крыніц зусім не азначае, што Гедымін меў толькі адну дачку, як гэта пададзена ў цытаваным фрагменце. На самай справе іх у яго было найменш шэсць³².

У дадатак заўважым, што і аўтар „Хронічкі“, і складальнікі пашыранай рэдакцыі другога беларуска–літоўскага зводу, вельмі верагодна, карысталіся аднымі польскімі крыніцамі. Нават звесткі яны ў іх бралі за той самы перыяд — 20—30–я г. XIV ст. І тут нельга не згадаць, што польскі пераклад „Хронічкі“ і Альшэўскі летапіс трапілі ў склад аднаго зборніка — Альшэўскага кодэкса. Усё гэта можа служыць дадатковым аргументам на карысць таго, што складальнік пашыранай рэдакцыі другога беларуска–літоўскага зводу і аўтар „Хронічкі“ належалі да блізкіх ці нават да аднаго кола.

Пры вывучэнні „Хронічкі“, ды і беларуска–літоўскага летапісання ўвогуле трэба абавязкова ўлічваць указаныя асаблівасці працы іх стваральнікаў — у прыватнасці, магчымасць памылак.

Той факт, што аўтар „Хронічкі“ запазычыў звестку пра Полацк з польскай крыніцы, можа выклікаць здзіўленне. Сапраўды, землі сучаснай Паўночнай Беларусі знаходзіліся на далёкай перыферыі інтарэсаў сярэднявечных польскіх храністаў і звесткі пра іх сустракаюцца ў гэтых творах надзвычай рэдка. Аднак пад 1324, 1337 і 1368 г. у хроніках Длугаша³³, Мяхоўскага³⁴ і некаторых іншых крыніцах³⁵ зафіксаваны напады літоўцаў на Мазоўша. Аб’ектам гэтых нападаў быў, між іншым, горад Пултуск, які ў лацінскіх тэкстах транскрыбаваны як „Polthowsko“. Нашаму не вельмі добра падрыхтаванаму аўтару было зусім няцяжка прыняць Пултуск за Полацк, бо назву апошняга старарускія і старабеларускія крыніцы XIII—XVI ст. перадаюць як „Полтескъ“³⁶, „Полотескъ“³⁷ і нават „Полотьско“³⁸ ды „Полотеско“³⁹. Прычым тады гэта былі шырока распаўсюджаныя формы яго назвы. Цікава ў сувязі з гэтым адзначыць, што ў польскамоўным Альшэўскім спісе „Хронічкі“ назва захопленага літоўцамі ў 1307 г. горада перададзена як „Poltewsk“.

Увогуле, розныя копіі „Хронічкі“ падаюць розныя гады захопу Полацка: Альшэўскі — 1307, Румянцаўскі — 1360, у Патрыяршым жа звестка адсутнічае. Розначытанне паходзіць, відавочна, ад таго, што даты пры перапісцы лёгка пераблытаць. Пры напісанні лічбамі–літарамі яны выглядаюць як ҂҃а ҃т ҃з (1307) і ҂҃а ҃т ҃ѯ (1360). Знакі „з“ і „ѯ“ вельмі падобныя, і прыняць адзін за другі зусім нескладана. Адметна, што такая блытаніна з лічбамі–літарамі сустракаецца ў „Хронічцы“ прынамсі яшчэ адзін раз, калі Альшэўскі спіс фіксуе мяцеж Глінскага пад правільным 1508 г., а Румянцаўскі і Патрыяршы — пад памылковым 1520. Розначытанне ўзнікла таксама, як і ў першым выпадку. Апошнюю лічбу–літару даты ҂҃а ҃ф ҃и (1508) вельмі лёгка прачытаць не як „и“ (лічбавае значэнне 8), а як „к“ (20): пісаліся яны вельмі падобна, і іх часта блыталі. І тады 1508 год ператвараецца ў 1520. У выніку мы дакладна не можам сказаць, пад якім годам у пратограф „Хронічкі“ быў унесены запіс пра захоп Полацка: 1307 ці 1360. Нельга выключыць ні адзін, ні другі варыянт. Аўтар „Хронічкі“ мог прыняць зафіксаваную ў польскіх хроніках дату „1337“ за „1307“, а „1368“ за „1360“. Чытаючы, напрыклад, хроніку М. Мяхоўскага, дзе для напісання гадоў выкарыстаны арабскія лічбы, зрабіць такую памылку зусім няцяжка, бо друк вельмі дробны. Аднак і тут няма поўнай упэўненасці, як узнікла памылка з датай і менавіта з якой. Можна сцвярджаць толькі, што М. Стрыйкоўскі карыстаўся тымі спісамі „Хронічкі“, дзе фігураваў 1307 год. Але ў любым выпадку можна ўпэўнена сцвярджаць, што звестка „Хронічкі“ пра захоп Полацка літоўцамі з’яўляецца вынікам памылковага зразумення тэксту і такога ж памылковага прачытання даты яе аўтарам.

У дадатку прапанаваны рэканструяваны пратограф твора. Для зручнасці артыкулы пранумараваны. У квадратных дужках пададзены фрагменты, прыналежнасць якіх да пратографа небясспрэчная, з указаннем спісаў, у якіх яны чытаюцца: Альш. — Альшэўскага, Патр. — Патрыяршага, Рум. — Румянцаўскага. Да тэксту „Хронічкі“ дададзены гістарычны каментар.

¹ Вахевич Б.А. Западнорусская летопись по списку Румянцевского музея // Записки императорского Одесского общества истории и древностей. 1902. Т. XXIV. Отд. I. С. 221—222.

² Тамсама. С. 220.

³ Тамсама. С. 214; Улащик Н.Н. Введение в изучение белорусско–литовского летописания. Москва, 1985. С. 62.

⁴ Гл.: Полное собрание русских летописей (далей — ПСРЛ). Т. 17. Санкт–Петербург, 1907. С. 290—294.

⁵ Тамсама. С. V, VI, 290—292.

⁶ Ptaszycki St. Kodeks Olszewski Chomińskich. Wielkiego Księstwa Litewskiego i Zmódzkiego Kronika. Wilno, 1907. S. 39—40 (у выданні 1932 г. — с. 53—56); ПСРЛ. Т. 17. 469—472.

⁷ ПСРЛ. Т. 35. Москва, 1980. С. 192.

⁸ Вахевич Б.А. Назв. праца. С. 210—213.

⁹ ПСРЛ. Т. 35. С. 212—213.

¹⁰ Тамсама. Т. 17. С. 290—294.

¹¹ Вахевич Б.А. Назв. праца. С. 222.

¹² Тамсама. С. 221, 222.

¹³ Ochmański J. Deodatus Septennius — zagadkowy autor „Pochwały“ Olbrachta Gasztołda z około 1529 roku // Lituano–Slavica Posnaniensia. Studia Historica. 1994. T. VI. S. 80, przyp. 12.

¹⁴ Vide: Zbiór praw litewskich od roku 1389 do roku 1529. Tudzież rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563 / T. Działyński. Poznań, 1841. S. 92—95.

¹⁵ Чамярыцкі В.А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мінск, 1969. С. 161.

¹⁶ Pirmasis Lietuvos Statutas — Первый Литовский Статут (далей — PLS–ПЛС). Т. 1. Ч. 1 / Ст. Лазутка, Э. Гудавичюс. Вильнюс, 1983. С. 136, 138. Гл. таксама: Lizisowa M.T. Język Kodeksu Olszewskiego (1550). Z recepcji staropolskiego języka prawno–sądowego w Wielkim Księswie Litewskim w szesnastym wieku. Kraków, 2000. S. 7, 139—141.

¹⁷ PLS–ПЛС. Т. 1. Ч. 2. Вильнюс, 1985. С. 665.

¹⁸ Абгрунтаванне гл.: Тамсама. Т. 1. Ч. 1. С. 136—139.

¹⁹ Тамсама. Т. 1. Ч. 2. С. 435.

²⁰ Тамсама. Т. 1. Ч. 1. С. 139.

²¹ Тамсама. С. 132.

²² Чамярыцкі В.А. Назв. праца. С. 160.

²³ Гл.: Полоцкие грамоты XIII — начала XVI вв. / Сост. А.Л. Хорошкевич (далей — ПГ). Вып. 3. Москва, 1980. С. 124; Сагановіч Г. Інфлянцкія немцы ў Полацку ў сярэдзіне XIII і пачатку XIV ст. // Беларускі Гістарычны Агляд. 2000. Сш. 1 (12). С. 104—105.

²⁴ Бібліяграфію гл.: Сагановіч Г. Назв. праца. С. 97—98.

²⁵ Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Zmódzka i wszystkiej Rusi. T. 2. Warszawa, 1846. S. 145, 178—179.

²⁶ Ibid. S. 43.

²⁷ Dlugossius J. Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae. Liber IX. Varsaviae, 1978. P. 156—170.

²⁸ Miechowita M. Chronica Polonorum. Cracoviae, 1521. P. 210—212.

²⁹ ПСРЛ. Т. 17. C. 262, 314, 375, 440—441, 494.

³⁰ Dlugossius J. Op. cit. P. 131; Miechowita M. Op. cit. P. 207.

³¹ Monumenta Poloniae Historica (MPH). T. 3. Lwów, 1878. P. 133, 190, 191.

³² Tęgowski Jan. Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów. Poznań — Wrocław, 1999. S. 19, 42—44, 162—163, 232—234, 246—252, 304—305.

³³ Dlugossius J. Op. cit. P. 130, 198, 337.

³⁴ Miechowita M. Op. cit. P. 220—221, 235, 246.

³⁵ MPH. T. 3. P. 119.

³⁶ Гл.: ПСРЛ. Т. 17. С. 73, 79, 105, 113, 133 і інш.; ПГ. Вып. 1. Москва, 1977. № 10. С. 53; Новгородская Первая летопись старшего и младшего изводов (далей — НПЛ). Москва — Ленинград, 1950. С. 125, 159, 220, 476; Псковские летописи (далей — ПЛ). Вып. 1. Москва — Ленинград. С. 10; Тамсама. Вып. 2. Москва, 1955. С. 10, 19.

³⁷ ПСРЛ. Т. 17. С. 10, 61; ПГ. Вып. 1. № 2. С. 36; ПЛ. Вып. 1. С. 99.

³⁸ ПЛ. Вып. 1. С. 45; Тамсама. Вып. 2. С. 45.

³⁹ ПГ. Вып. 1. № 3. С. 37.

ДАДАТАК

[Wielkiego Księstwa Litewskiego Kroniczka krótko pisana]

1386	[1] Вера закону римского уставлена в Литве через короля полского Якгоила и через великого князя литовского Александра Витовта лета Божъя нароженя ҂҃а ҃т ҃п ҃ѕ 1.
1331	[2] Корол Якгоило, отец Казимиров, поразил немцов лета Бож нарож ҂҃а ҃т ҃л ҃а 2.
1307 (1360)	[3] Литва взял(и) Полтеск лета Бож нарож ҂҃а ҃т ҃з (Рум. — ҂҃а ҃т ҃ѯ)3.
1497	[4] Короля Олбрахта поразили волохове лета Бож нарож ҂҃а ҃у ҃ч ҃з 4.
1484	[5] Велебныи Казимир умер лета Бож нарож ҂҃а ҃у ҃п ҃д 5.
1386	[6] Витовт окрщон в Кракове поспол с Якгоилом лета Бож нарож ҂҃а ҃т ҃п ҃ѕ.
1430	[7] Витовт умер по Божем нароженю ҂҃а ҃у ҃л 6.
1488 (1500)	[8] Корол Андреи Казимир (Патр. — Андреи) умер лета Бож нарож ҂҃а ҃у ҃п ҃и (Альш. — ҂҃а ҃ф)7.
1500	[9] Панов поимано на Ведроши лета Бож нарож ҂҃а ҃ф году8.
1506	[10] Татаров побито под Клецком [в день Панны Марыи Снежнои Альш.] лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃ѕ 9.
1506	[11] Корол [и великии князь Альш.] Александр умер, а Жикгимонта на великое князьство взяли лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃ѕ году на день светого Симона и Юды10.
1507	[12] Табор умер лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃з году11.
1508	[13] Глинскии стял Заберезынского [и з земли побег на Москву Рум., Патр.] лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃и году12.
1514	[14] Москву побито под Оршею лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃д ҃i году сентебря ҃и на Рожество Богородицы13.
1520	[15] Захарьяш лекгат был в Вилне лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к году14.
1524	[16] Золота улочка была отворена лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к ҃д году15.
1526	[17] Корол Жикгимонт данщан стинал лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к ҃ѕ году16.
1527	[18] Татар побито [за Киевом в сороку милех о Громницах Альш.] на Голшаницы лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к ҃з году17.
1527 (1528)	[19] Того ж году ҃к ҃з (Альш. — Лета Бож нарож ҂҃a ҃ф ҃к ҃и) и царя заволского з Литвы проч выпустили18.
1528	[20] Королевая Бона напервеи до Литвы приехала днем лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к ҃и году19.
1528	[21] Того ж лета списывали всю землю20.
1529	[22] Королевича Жикгимонта Августа молодого посадили на Великом Князьстве Литовском в понеделник, на день светого Луки евангелиста, а ему тогды было ҃ө лет, лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃к ҃ө году21.
1529	[23] Того ж году права писаныи даны Великому Князьству Литовскому (Альш. — всеи земли Литовскои) на светого Михаила день22.
1530	[24] Место и замок виленскии горел лета Бож нарож ҂҃а ҃ф ҃л году23.
1530	[25] Того ж году татаров побито на Голтве, а тогды был князь Иван [Юрьевич Альш.] Дубровицкии…24

¹ Хрышчэнне Літвы адбылося ў 1387 г. Аднак у XV—XVI ст. мела распаўсюджанне і іншая дата — 1386 год. Яна ўзнікла, відавочна, у сувязі з хростам Ягайлы і некалькіх яго братоў менавіта ў 1386 г. Апошнюю дату як год хрышчэння Літвы называюць, у прыватнасці, Міхалон Літвін (Михалон Литвин. О нравах татар, литовцев и москвитян / Отв. ред. А.Л. Хорошкевич. Москва, 1994. С. 88) і польскія рочнікі (MPH. T. 3. P. 82, 234, 311, 704).

² Каментар гл. на с. 47—48.

³ Каментар гл. на с. 49—50.

⁴ Гаворка ідзе пра выправу польскага караля Яна Альбрэхта супраць Малдавіі, калі яго войска было разгромлена ў Букавіне ваяводам Стэфанам III Вялікім. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 342, 401).

⁵ Другі сын Казіміра IV Ягелончыка каралевіч Казімір памёр 4 сакавіка 1484 г. у Горадні, быў пахаваны ў Вільні, пазней кананізаваны (гл.: Wojtyska H.D. Początki kultu i procesy kanonizacyjne św. Kazimierza // Analecta Cracoviensia. 1984. T. XVI). Ва ўсіх вядомых спісах „Хронічкі“ год смерці Казіміра ўказаны памылкова: у Румянцаўскім — 1080, у Патрыяршым — 1480, у Альшэўскім — 1494. Аднак параўнанне гэтых дат дазваляе зрабіць выснову, што ў пратографе ён быў напісаны, хутчэй за ўсё, правільна. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 342, 401).

⁶ Не выключана, што артыкулы 6 і 7 не ўваходзілі ў пратограф, бо ў найбольш поўным, Альшэўскім, спісе іх няма. Да таго ж яны прыкметна выбіваюцца з тканіны твора, разрываючы даволі паслядоўную яго храналогію.

⁷ Казімір Ягелончык, з 1440 г. — вялікі князь літоўскі, з 1447 г. — адначасова кароль польскі. Пры нараджэнні атрымаў імя Казімір Андрэй. Памёр 7 чэрвеня 1492 г. у Горадні. Ва ўсіх спісах „Хронічкі“ год смерці ўказаны памылкова: у Румянцаўскім і Патрыяршым — 1488, у Альшэўскім — 1500. У сувязі з гэтым цяжка сказаць, ці правільная дата фігуравала ў пратографе. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 341—342, 401).

⁸ 14 ліпеня 1500 г. на рэчцы Ведрашы пад Дарагабужам войска Вялікага Княства Літоўскага было разбіта маскоўскімі ваяводамі. У палон трапілі камандуючы — князь Канстанцін Астрожскі, а таксама паны Рыгор Осцікавіч, Літавор Хрыптовіч, Мікалай Глябовіч, Мікалай Зяноўевіч і іншыя (ПСРЛ. Т. 17. С. 560). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 342, 402).

⁹ Князь Міхаіл Глінскі разбіў крымскіх татар пад Клецкам 5 жніўня 1506 г. Цікава, што ў лісце да вармійскага біскупа Лукі Ватцэнродэ ад 12 жніўня 1506 г. М. Глінскі пісаў, што бітва адбылася „ў дзень святой Марыі Снежнай“ (Akta Aleksandra króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego i t. d. (1501—1506). Kraków, 1927. Nr 331. P. 546). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 344, 402).

¹⁰ Кароль польскі і вялікі князь літоўскі Аляксандр памёр у ноч з 18 на 19 жніўня 1506 г. у Вільні. Дзень святых Сымона і Юды — 28 кастрычніка. Беларуска–літоўскія летапісы называюць і іншы дзень абрання Жыгімонта вялікім князем — 21 верасня (ПСРЛ. Т. 17. С. 185). Паводле М. Мяхоўскага (Miechowita M. Op. cit. P. 372) і Б. Вапоўскага (Wapowski B. Kroniki... część ostatnia czasy podługoszowskie obejmująca. Kraków, 1874. P. 71), гэта адбылося 20 кастрычніка, а згодна з інфармацыяй Ю. Дэцыя (Decius J.L. De Sigismundi regis temporibus liber. Kraków, 1901. P. 18) — 26 кастрычніка 1506 г. Польскі гісторык Л. Фінкель прыйшоў да высновы, што абранне Жыгімонта вялікім князем літоўскім адбылося 20 кастрычніка 1506 г. (Finkel L. Elekcya Zygmunta I. Kraków, 1910. S. 175).

¹¹ Віленскі каталіцкі біскуп Войцех Табар памёр 27 сакавіка (Acta Tomiciana (AT). T. 1. Posnaniae, 1852. Nr 8. P. 18), паводле іншых звестак 28 красавіка 1507 г. (Przyałgowski W. Żywoty biskupów wileńskich. T. 1. Petersburg, 1860. S. 89). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 344, 402).

¹² Мяцеж князя М. Глінскага. Першай акцыяй М. Глінскага на шляху да адкрытага выступлення супраць Жыгімонта I было забойства свайго асабістага ворага — Яна Заберазінскага 2 лютага 1508 г. У выніку падаўлення мецяжу М. Глінскі і яго прыхільнікі напрыканцы 1508 г. пакінулі тэрыторыю ВКЛ і перайшлі ў Маскву. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 344—345, 402—403).

¹³ Перамога войска Вялікага Княства Літоўскага на чале з князем К. Астрожскім і палякаў над маскоўскай арміяй пад Оршай 8 верасня 1514 г. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 347, 403).

¹⁴ Папскі легат Захарый Ферэры знаходзіўся ў Вільні з верасня 1520 да лютага 1521 г. (Acta nuntiaturae Polonae. T. 2 / Ed. H.D. Wojtyska. Romae, 1992. P. XXXIX, 77, 85, 93, 94).

¹⁵ Падзея адбылася ў Вільні.

¹⁶ У 1525 г. на грунце сацыяльна–палітычных і канфесійных супярэчнасцяў у Гданьску выбухнула паўстанне гарадскіх жыхароў. Да ўлады ў горадзе прыйшоў новы склад рады. Каралеўская ўлада вырашыла ўмяшацца ў сітуацыю. Вясной 1526 г. Жыгімонт I Стары на чале 3–тысячнага войска ўступіў у Гданьск, дзе ў хуткім часе былі ў асноўным адноўлены старыя парадкі. У чэрвені — ліпені правадыры і найбольш актыўныя ўдзельнікі паўстання былі пакараны смерцю. Паводле беларуска–літоўскіх летапісаў, такіх было 13 чалавек (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 404. Гл. таксама: Historia Gdańska. T. 2 / Red. E. Cieślak. Gdańsk, 1982. S. 245—246; Cieślak E., Biernat Cz. Dzieje Gdańska. Gdańsk, 1975. S. 135). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 349—350, 404).

¹⁷ Пераможная бітва войска Вялікага Княства Літоўскага пад камандаваннем князя Канстанціна Астрожскага з крымскімі татарамі на рацэ Альшаніцы адбылася 27 студзеня 1527 г. — за тыдзень перад Грамніцамі (2 лютага). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405).

¹⁸ Хан Заволжскай (Вялікай) арды Шых–Ахмат быў захоплены ў палон кіеўскім ваяводам князем Дзмітрыем Пуцяцічам у другой палове 1502 ці ў 1503 г. Доўгі час утрымліваўся пад вартай у ковенскім і троцкім замках. Здзейсніў некалькі няўдалых спроб уцёкаў. Быў адпушчаны на свабоду ў красавіку 1527 г., калі выехаў з Вільні, а потым праз Слуцк і Кіеў накіраваўся ў стэпы ніжняга цячэння Волгі (AT. T. 9. Posnaniae, 1876. Nr 202. P. 212, nr 248. P. 252; ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405, 563—564). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405).

¹⁹ Кароль Жыгімонт I Стары, каралева Бона і іх дзеці Жыгімонт Аўгуст і Ізабэла прыехалі ў Вялікае Княства Літоўскае ў сакавіку 1528 г. Гэта быў сапраўды першы прыезд Боны ў Вялікае Княства. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405).

²⁰ Гаворка ідзе пра перапіс войска Вялікага Княства Літоўскага 1528 г. На думку А. Грушы, ён быў праведзены на працягу жніўня — кастрычніка. Падрабязна пра гісторыю стварэння „попіса земскага“ 1528 г. гл.: Груша А.І. Прадмова [да:] Перапіс войска Вялікага княства Літоўскага 1528 года. Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. 523. Кніга Публічных спраў 1 / Падрыхт. А.І. Груша, М.Ф. Спірыдонаў, М.А. Вайтовіч. Мінск, 2003. С. 31—39. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405).

²¹ Дзень святога Лукі евангеліста — 18 кастрычніка. Дата пацвярджаецца Б. Вапоўскім (Wapowski B. Op. cit. P. 229). Жыгімонт Аўгуст нарадзіўся 1 жніўня 1520 г. Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 405).

²² Гаворка ідзе пра Першы статут Вялікага Княства Літоўскага, які першапачаткова сапраўды насіў назву „права“ ці „права писаныи“. Увядзенне ў дзеянне гэтага заканадаўчага кодэкса ў дзень святога Міхаіла (29 верасня) 1529 г. падмацоўваецца і актавым матэрыялам (гл.: Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 2 / Сост. И.И. Григорович. Санкт–Петербург, 1848. № 165. С. 211). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 406).

²³ Паводле хронікі М. Бельскага, якую паўтарыў М. Стрыйкоўскі, пажарам былі знішчаны дзве траціны горада (Bielski M. Kronika wszystkiego świata. Kraków, 1551. List 288v; Stryjkowski M. Op. cit. T. 2. S. 395). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 350, 406).

²⁴ Войска Вялікага Княства Літоўскага пад камандаваннем кіеўскага ваяводы Андрэя Неміровіча, князя Івана Дубровіцкага і іншых разбіла татар ля ўрочышчаў Голтва і Палазор’е ў верасні ці першай палове кастрычніка 1530 г. (AT. T. 12. Posnaniae, 1906. Nr 331. P. 302). Звестка чытаецца ў летапісах Рачынскага і Еўраінаўскім (ПСРЛ. Т. 17. С. 351, 406).

Далейшая рэканструкцыя помніка ўскладнена тым, што на гэтым фрагменце заканчваецца супольны тэкст Альшэўскага і Румянцаўскага спісаў „Хронічкі“.

змест