„Вялікі наратыў“ і гістарычная навука*

Алан Мэгіл

Ці ўсёпрымальная прафесійная гістарыяграфія?

Ва ўводзінах да зборніка артыкулаў „Новыя перспектывы гісторыяпісання“ Пітэр Бэрк заўважае, што „цягам жыцця апошняга пакалення, ці блізка таго, сусвет гісторыкаў пашыраецца з галавакружнай хуткасцю“1. У гэтым артыкуле мне хацелася б — хоць я і вітаю такое пашырэнне — адзначыць некаторыя яго абмежаванні. Задоўга да з’яўлення самых першых „новых“ гісторыяў міфалогія гістарычнай навукі ўключала ў сябе ідэю, што гістарыяграфія — справа, здатная ўбіраць у сябе новае і нязвыклае, адкрытая для любых плённых падыходаў, метадаў і г.д., якія толькі знойдуцца ў іншых галінах навукі2. Але пры ўсёй сваёй эклектычнасці і гэтая ўсёпаглынальнасць гістарычнай навукі, і яе адкрытасць маюць суровыя абмежаванні. Вера ў успрымальнасць гісторыі да новых падыходаў грунтуецца на пэўным дапушчэнні, у аснове сваёй онталагічным. Найсціслей кажучы, яно палягае на тым, што сусвет у рэшце рэшт мае еднасць. Гэтае дапушчэнне стаіць за вялікімі наратывамі, якія пануюць у заходняй гістарыяграфіі3. У сваім артыкуле я прапаную агляд розных мадыфікацыяў канцэпцыі вялікага наратыву, якія выявіліся ў традыцыі сучаснай заходняй прафесійнай гістарыяграфіі. Я раблю гэта з тым, каб праліць святло на цяперашнюю сітуацыю ў гістарыя­графіі — сітуацыю, якая мае і дыяхранічны аспект, звязаны з працяглаю традыцыяй, і сінхранічны, звязаны з канкрэтнымі ўмовамі сучаснага жыцця і культуры.

Мая задача — разгледзець глыбейшыя інтэлектуальныя падваліны для падзелу гісторыі на паасобныя дысцыпліны або галіны. Навуковыя дысцыпліны, у тым ліку і гісторыя, маюць свае межы. Навукоўцы, добра абазнаныя ў той ці іншай дысцыпліне, найчасцей не задумваюцца пра іх. Наадварот, яны ўспрымаюць такія абмежаванні проста як неад’емную рысу ўсялякай сапраўднай навукі. На тое ёсць інстытуцыйныя прычыны: гэта пытанне супольнасці і спосабаў сацыялізацыі ў ёй. Можа, толькі ў нешматлікіх шматдысцыплінарных галінах — такіх, напрыклад, як гісторыя жанчын, культуры або навукі — спецыялісты ў адной гуманітарнай дысцыпліне звычайна па­збаўлены сур’ёзнага кантакту з спецыялістамі ў іншых галінах. Хоць пры нагодзе яны і могуць нешта запазычваць з іншых дысцыплінаў, у іх няма досведу пераходу на ўласцівы тым дысцыплінам спосаб аргументацыі. Часта выглядае так, што чым буйнейшая акадэмічная ўстанова, чым больш яна прэстыжная, тым вышэй у ёй уздымаюцца міждысцыплінарныя бар’еры. Установы, пра якія тут ідзе гаворка, найчасцей характарызуюцца глыбокай дысцыплінарнасцю. Спецыялізаваны семінар гісторыка дзейнічае ў ізаляцыі ад усіх іншых семінараў па гуманітарных і грамадскіх навуках, і ўсе астатнія семінары гэтаксама ізаляваныя. (На справе такі семінар часта сам аказваецца глыбока фрагментаваным, так што ўдзел у ім бяруць толькі спецыялісты з нейкай канкрэтнай сферы. Падобная вузкасць часта нясе з сабою прыкрыя наступствы, і каб выправіць такое становішча, трэба аддаваць больш увагі тэорыі.) Працэс прызначэння на акадэмічныя пасады таксама характарызуецца глыбокай спецыялізаванасцю.

Я свядома аперую ў гэтым артыкуле вельмі шырокімі абагуль­неннямі, добра ўсведамляючы, што разгляд іншых узроўняў мог бы спарадзіць думкі, нашмат больш складаныя і  больш спецыфічныя для гісторыі. Я іду на гэта, бо мая задача — нешта накшталт Grundlagenreflexion пра лагічныя падставы і агульны характар гістарычнай дысцыпліны. Загадзя вы­бачаю­ся за абстрактнасць, якая вынікае адгэтуль, і прашу з пільнай увагай ставіцца да дэфініцыяў. Разважанні, якія я спрабую тут будаваць — хоць гэта, відавочна, толькі малая частка таго, што могуць і павінны рабіць гісторыкі — важныя таму, што выводзяць на святло рэчы, якія інакш засталіся б недаследаванымі забабонамі. Коратка кажучы, яны маюць тэа­рэтычную значнасць. Больш за тое, я перакананы, што гэтая аргументацыя мае і практычную карысць для вывучэння і пісання гісторыі. Так, у гістарыяграфічных дыскусіях апошнім часам пачалі ўсплываць пытанні сінтэзу5, гэтаксама як і літаратурнай формы — напрыклад, белетрыстычнасці і наратыўнай „звязнасці“. І ў тыя, і ў другія пытанні лёгка можна ўнесці яснасць, калі трымаць на думцы схему, якая будзе выкладзена ў гэтым артыкуле.

Відавочна, „звязнасць“ становіць тут важнае пытанне, калі не найважнейшае. У адным даследаванні нельга вычарпаць увесь гэты прадмет, але можна прынамсі правесці некаторыя важныя размежаванні. Здаецца, будзе плённым разглядаць „звязнасць“ на чатырох адрозных узроўнях канцэптуалізацыі, а менавіта: (1) уласна наратыў, (2) майстар–наратыў — сінтэз, які прапануе аўтарытэтны выклад нейкага канкрэтнага сегмента гісторыі; (3) вялікі наратыў, які прэтэндуе на аўтарытэтны выклад гісторыі ў цэлым, і (4) мэтанаратыў (звычайна вера ў Бога або ў рацыянальнасць, так ці інакш іма­нент­ную нашаму свету). У гэтым артыкуле я спынюся на ўзроўні вялікага наратыву. Гэта дазволіць распрацаваць канцэптуальныя асновы пастаўленай праблемы, якія, на маю думку, дапамогуць асэнсаваць не толькі пэўныя больш спецыфічныя пытанні, але і той факт, што апошнія ўзніклі як пытанні менавіта ў гэты канкрэтны (постмадэрновы?) гістарычны момант, у якім мы жывем. Па сутнасці, мяне цікавяць прэтэнзіі „прафесійнай“ або „міждысцыплінарнай“ гістарыя­гра­фіі на асабліва аўтарытэтную ролю ў разуменні мінулага — то бок на „аб’ектыўнасць“ у шырэйшым сэнсе гэтага тэрмінa6.

 

Чатыры ідэальныя тыпы падыходаў да глабальнае звязнасці гісторыі

Назіральнікі і ўдзельнікі традыцыі сучаснай заходняй прафесійнай гістарыяграфіі, як правіла, уважаюць, што кожная канкрэтная гістарычная праца павінна арыентавацца на гісторыю ў цэлым — г.зн. на адзіную гісторыю, якую я буду тут называць Гісторыяй (з вялікай літары)7. Праўдападобна, традыцыя лучыць гістарыяграфію з Гісторыяй чатырма рознымі спосабамі, у якіх выяўляюцца чатыры „падыходы“ да Гісторыі. Гэтыя падыходы можна размеркаваць паводле храналогіі, хоць яны могуць і суіснаваць — як, на маю думку, і бывае ў найлепшай гістарыяграфіі. Яны з’яўляюцца канцэптуальнымі тыпамі. Спачатку мы бачым веру ў канкрэтны „вялікі наратыў“, які прэтэндуе на асэнсаванне гісторыі ў цэлым. Сутнасць „падыходу 1“ у тым, што існуе адзіная звязная Гісторыя і што яе можна расказаць (або пераказаць) цяпер. „Падыход 2“ таксама кажа, што існуе адзіная звязная Гісторыя, аднак яе выклад адтэрміноўваецца на пазнейшы час, пасля таго як будуць праведзеныя „далейшыя даследаванні“. Згодна з „падыходам 3“, адзіная звязная Гісторыя існуе, але распавесці яе немагчыма. Відавочна, мыслячы ў наратывісцкіх катэгорыях, мы ўбачым тут парадокс, бо вялікі наратыў, які немагчыма распавесці, не мае самой формы наратыву. Замест гэтага ён знаходзіць сваё выяўленне ў той адданасці, з якой гісторыкі пільнуюцца аўтаномнасці сваёй дысцыпліны. Гэтая адданасць забяспечвае чысціню і звязнасць дысцыпліны пры тым, што апошняя не зводзіцца ні ў які адзіны аповед. А „падыход 4“ ставіць пад пытанне нават такую форму звязнасці.

Той факт, што прафесійная гістарыяграфія прадугледжвае ў якасці сваёй перадумовы існаванне, хоць не канечне вы­клад, пэўнага звязнага вобразa, застаецца для саміх гісторыкаў амаль незаўважным. Вядома ж, гісторыкі, як правіла, добра ўсведамляюць праблему звязнасці на больш спецыфічных узроўнях, — ці гэта будзе пабудова адзінага (і звязнага паводле вызначэння) наратыву, ці зварот да імпліцытнага або экспліцытнага „майстар–наратыву“ нейкай канкрэтнай галіны гіс­торыі (як робяць Гаер і Ярауш, гл. спасылку 5). Пытанне тут, аднак, палягае ў звязнасці на ўзроўні „сусвету“. Паколькі фармуляваць канцэптуальныя прэзумпцыі — задача хутчэй тэарэтычная, чым гістарыяграфічная, гісторыкі бяруцца за яе вель­мі рэдка. Больш за тое, даследчыкі, у тым ліку гісторыкі гіста­рыяграфіі, схільныя абмінаць якраз тыя рысы апісанай намі сітуацыі, якія для іх найбольш „натуральныя“.

І ўсё ж некаторыя з гісторыкаў гістарыяграфіі патрапілі ўбачыць тое, пра што я тут кажу. Усе яны без выключэння прыйшлі да сваіх высноў праз экстрадысцыплінарныя даследаванні. Рэйнгарт Козэлек, спецыяліст па Begriffsgeschichte, адзначыў, што ў Нямеччыне ў канцы XVIII ст. тэрмін „Ge­schichte“ пачынае ўжывацца як „зборны назоўнік адзіночнага ліку“, і сцвердзіў, што для аўтараў, якія пісалі ў гэтых рамках, „гісторыя ў адзіночным ліку, як зборны назоўнік, прадвызначала ўмовы ўсіх магчымых індывідуальных гісторыяў“8. Знаёмства з літаратурнай тэорыяй прывяло Роберта Э. Бэркгофэра–малодшага да думкі, што цікаўнасць прафесійных гіс­торыкаў да кантэксту зыходзіць з дапушчэння пра мінуўшчыну як пра „складаную, але аднастайную плынь падзеяў“, „Вялікі аповед“9. Філосаф Луі Мінк выявіў, што характэрнае для XVIII ст. паняцце „усёагульнай гісторыі“ захоўваецца і ў гістарыяграфіі XX ст.10 Нарэшце, зыходзячы з кантыянскага светапогляду, Леанард Крыгер зрабіў акцэнт на няспынным пошуку звязнасці, які вядзецца ў прафесійнай гістарыя­графіі11.

Крыгераў выклад атрымаўся асабліва красамоўным. Аўтар паказаў у ім, што калі ў гісторыкаў няма фундаментальнай згоды наконт характару людской гісторыі, звязнасць гістарыяграфічнай справы апынаецца пад пагрозаю — і наадварот. Развіваючы Крыгераву тэзу, мы з сённяшняга пункту гледжання бачым, што прафесійная гістарыяграфія пры сваім узнікненні ў ХIX ст. вызначалася прыкметнай еднасцю ў стаўленні да людской гісторыі. Як бы ні розніліся нацыянальныя і ідэалагічныя пазіцыі, амаль усе прафесійныя гісторыкі пага­джаліся, што гісторыя мае палітычны, еўрапейскі і мужчынскі характар. Але ў апошнія гады прафесійная гістарыяграфія атры­мала імпульс да большага плюралізму. Кідаючы выклік колішняй аднароднасці, гэтая перамена аслабляе надзею на дасягненне еднасці ў поглядах на мінуўшчыну. Аслабляе яна і той погляд, згодна з якім гістарыяграфія можа і павінна быць аўтаномнаю ад іншых дысцыплін. Крыгер быў з крыві і косці прафесійным гісторыкам, глыбока адданым аўтаномнасці сваёй дысцыпліны. Ён уважаў, што гісторыку, хоць той і вучыцца ў суседніх дысцыплінаў, тым не менш належыць выступаць як „чыстаму гісторыку“ (то бок не атручанаму характэрным для іншых дысцыплінаў ладам думак), бо звязнасць „спецыфічна гістарычных ведаў“ гарантуе „звязнасць мінулага“12. Аднак сам Крыгер падкрэслівае суадноснасць паміж суб’­ектыўным і аб’ектыўным аспектамі, якая кожны раз, калі ў грамадстве назіраецца раз’яднанне, ставіць пад сумнеў перспектывы звязнасці вобраза, што ствараецца гістарычнаю дысцыплінаю.

 

Падыход 1: Існуе адзіная Гісторыя, і мы яе ўжо ведаем.

Падыход 1 увасабляецца ў традыцыі „усёагульнай гісторыі“. Усёагульная гісторыя мае дачыненне да нашай праблемы — праблемы бар’ераў паміж дысцыплінамі — таму, што ў сва­ёй секулярызаванай форме яна мела велізарны ўплыў на пра­фесійную гістарыяграфію. Хоць яе карані сягаюць яшчэ ча­соў патрыстыкі, упершыню яна зрабілася трывалаю трады­цы­яй навукі і адукацыі ў нямецкіх пратэстанцкіх універсітэтах, пасля таго як у сярэдзіне XVI ст. гуманіст–рэфарматар Фі­ліп Меланхтон адчытаў на гэтую тэму цыкл лекцыяў ва уні­вер­сі­тэце Вітэнберга. У век, калі нацыянальная дзяржава ў Ня­­меч­чыне, у адрозненне ад Францыі і Брытаніі, яшчэ не скла­лася, усёагульная гісторыя давала немцам–пратэстантам воб­раз еднасці і славы, якіх у іншых дачыненнях ім бракавала13.

Хрысціянская ўсёагульная гісторыя рабіла акцэнт на гістарычнай ролі габрэяў; храналогію і перыядызацыю яна запазычвала з Бібліі. На пачатку Новага часу бібліяцэнтрызм быў аспрэчаны і ўрэшце адкінуты. Але падрыў хрысціянскай усё­агульнай гісторыі не разбурыў ідэі самой усёагульнай гісторыі, якая прадоўжыла сваё існаванне ў секулярызаванай (г.зн. небіблійнай) форме. У Нямеччыне, вядома, гэтую ідэю пад­ма­цоў­вала існаванне прысвечаных ёй універсітэцкіх кафедраў.

Секулярызаваная традыцыя ўсёагульнае гісторыі стано­віць самы пачатак таго аповеду, які я тут выкладаю. Хоць секулярызаваная традыцыя не пакідала за Бібліяй ніякіх адмысловых прывілеяў, асноўная ідэя ранейшай канцэпцыі, грун­таванай на Бібліі, заставалася непарушнаю — менавіта, ідэя, што ў канчатковым рахунку існуе адзіная гісторыя, еднасць якое гарантуецца Богам. У канцэптуальным сэнсе пераход ад універсальнае гісторыі, грунтаванай на Святым Пісьме, да такой гісторыі, якая хоць і мела перадумовай тэізм, але не адводзіла перавагаў Святому Пісьму, стварыў новую праблему. У першым выпадку вялікі наратыў можна распавесці цяпер, бо гэты расповед фактычна ёсць пераказам; аднак у другім выпадку расповед не мае ўзору, які існаваў бы раней за яго. Як зведаць вялікі наратыў, калі ён больш не прадпісваецца Бібліяй? Ці можна фактычна спазнаць вялікі наратыў? Да якой ступені і якімі сродкамі?

Адказ прапанаваў Імануіл Кант. Ягоны артыкул „Ідэя ўсёагульнай гісторыі ў сусветна–грамадзянскім плане“ (1784) наўпрост прычыніўся да традыцыі ўсёагульнай гісторыі. Яшчэ раз Кант звярнуўся да гэтае справы ў тэксце „Новы разгляд старога пытання: ці адбываецца няспынны прагрэс людскога роду?“ (1795)14. У першай з гэтых дзвюх працаў Кант выказаў думку, што можна напісаць „філасофскую гісторыю“ чалавецтва. Такая філасофская гісторыя паказала б, якім парадкам хаатычныя на погляд дзеянні індывідуальнае свабоды, калі разглядаць іх „з пункту гледжання людскога роду як цэлага“, могуць трактавацца як прычынак да „нязменна паступальнага, хоць і маруднага, развіцця“, заканчэннем якога будзе „грамадзянскае адзінства людскога роду“. Напісанне такой гісторыі сапраўды дапамагло б дасягнуць жаданае мэты15. Але Кант ведаў, што такую гісторыю нельга было б апраўдаць эмпірычна, і адмаўляў усялякае жаданне зруйнаваць свет „эмпірычных гісторыкаў–практыкаў“16.

У артыкуле 1795 г. Кант зноў падкрэсліў, што „праблему прагрэсу немагчыма развязаць непасрэдна шляхам досведу“; аднак поруч з гэтым ён сцвердзіў, што нешта ў досведзе павін­на прынамсі паказваць на „схільнасць і здатнасць людскога роду быць прычынай свайго ўласнага руху да лепшага“17. Аналізуючы сваю эпоху, Кант убачыў гэткі эмпірычны паказчык у „спосабе мыслення назіральнікаў“ найвялікшай яе падзеі — Французскае рэвалюцыі. Назіральнікі, якім рэвалюцыя не несла ніякіх выгодаў, віталі яе з кранальным энтузіязмам — нават у Прусіі, дзе іхні энтузіязм быў небяспечны. Такая сімпатыя да рэвалюцыі, меркаваў Кант, магла быць выклікана толькі пэўнай „маральнай схільнасцю“, наяўнасць якое ў людскога роду дае падставу верыць, што гісторыя чалавецтва мае прагрэсіўны характар18. Таксама і Гегель браўся вылучыць і сфармуляваць істотны абрыс гісторыі, якую ён бачыў як па­ступовую рэалізацыю свабоды: спачатку вольным бывае адзін чалавек, потым некаторыя, нарэшце ўсе19.

Але распавяданне вялікага наратыву нясе рызыку, таму што будучыя падзеі могуць адступаць ад запраектаванага сюжэта. Вось прыклад: у траўні 1789 г. Фрыдрых Шылер, заняўшы пасаду прафесара гісторыі Енскага універсітэта, чытаў сваю інаўгурацыйную лекцыю. Натхнёны Кантавай „Ідэяй усёагульнай гісторыі“, ён абраў тэму „У чым палягае вывучэнне сусветнай гісторыі і якую мэту яно мае?“ і абмаляваў перад слухачамі рух ад варварства, дагэтуль відочнага ў прымітыўных расаў, да цывілізацыі Еўропы XVIII ст., дзе маральнасць і свабода набіраюць усё большае моцы. На ягоны погляд, „грамада еўрапейскіх дзяржаваў ператварылася як бы ў адну вялікую сям’ю“, члены якое „могуць яшчэ варагаваць міжсобку, але трэба спадзявацца, што яны ўжо не будуць рваць адзін аднаго на шматкі“20. Пра разбежнасць паміж сваім самазадаволеным выкладам еўрапейскай гісторыі ў інаўгурацыйнай лекцыі і падзеямі, якія выбухнулі ў Францыі ўсяго праз два ме­сяцы і скаланулі цэлы свет, Шылер, здаецца, не выказаўся ні разу21.

Звязаная з гэтым праблема тычыцца ўзроўню дэталізацыі ў вялікім наратыве. У рэцэнзіі 1772 г. на „Усёагульную гісторыю“ Вільгельма фон Шлёцэра Ёган Готфрыд Гердэр скрытыкаваў Шлёцэра за тое, што той не рэалізаваў план ўсёагульнае гісторыі, прапанаваны ім у сваёй кнізе. У адказ Шлёцэр пага­дзіўся з Гердэравым назіраннем, што прапанаваць лягчэй, чым зрабіць (dass sich etwas leichter sagen als thun lasse), але заявіў: „што да сусветнае гісторыі,… [то] яна павінна быць сфармулявана (gesagt) перш, чым рэалізавана… трэба скласці план, тэорыю, ідэал гэтае навукі“22. Іншымі словамі, Шлёцэр сцвярджаў, што абрыс аповеду можна распавесці ўжо цяпер, але яго поўны выклад адносіў на пазнейшы час. Гэтае пазнейшае апавяданне Шлёцэр напэўна ўяўляў сабе проста як дапаўненне абрысу. Але можна задаць пытанне: што, калі пазнейшы аповед будзе не столькі дапаўняць, колькі папраўляць той абрыс? У такім выпадку нельга было б сказаць, што мы ўжо спазналі адзіную Гісторыю.

 

Падыход 2: Існуе адзіная Гісторыя, але мы яе спазнаем толькі пасля дадатковых даследаванняў.

Падыход 2 адносіць выклад аповеду на пазнейшы час. Выйшаўшы на арэну гісторыі як адказ на забурэнні рэвалюцыйных і напалеонаўскіх войнаў, гэты падыход быў звязаны з узнікненнем прафесійнай гістарыяграфіі. Кананічны заснавальнік гэтае дысцыпліны, Леапольд фон Ранке, крытычна ставіўся да такіх усёагульных гісторыкаў, як Гатэрэр, Ёганэс Мілер і Фрыдрых Хрыстаф Шлосер23. Яшчэ крытычней ён ставіўся да такіх філосафаў, як Гегель, што пастулявалі ход людской гісторыі апрыёрна. Але ягонае стаўленне да ўсёагульнай гісторыі як такой крытычным не было; наадварот, яна заўсёды заставалася прадметам ягонага пераканання24.

Разгледзім наступнае месца з фрагмента, напісанага Ранке ў 1860–х г.:

Вывучэнне нечага прыватнага заўсёды стаіць у шырэйшым кантэксце. Лакальная гісторыя звязаная з гісторыяй краіны; біяграфія — з шырэйшымі падзеямі ў дзяржаве і царкве, з пэўнай эпохаю нацыянальнай ці агульнай гісторыі. Але ўсе гэтыя эпохі, як мы сказалі, самі толькі частка большае цэласці (Ganzen), якую мы завём усёагульнай гісторыяй. Чым большы абсяг яе даследавання, тым большая ў яго, адпаведна, і вартасць. Канчатковаю ж мэтай, яшчэ не дасягнутай, заўсёды будзе заставацца асэнсаванне і складанне гісторыі чалавецтва… Аднак ахапіць усё цалкам і ўсё ж аддаць справядлівасць патрабаванням даследавання — гэта заўсёды будзе заставацца толькі ідэалам. Перадумова такога ідэалу — разуменне людское гісторыі ў цэлым на трывалым грунце25.

Тут Ранке разглядае тры розныя ўзроўні цікаўнасці гісторыка. Першы, „даследаванне прыватнага, нават адзінкавага пункту“, спараджае тое, што гісторыкі сёння завуць мікрагі­сто­рыяй. Другі паказвае, як прыватнае робіцца часткаю „шы­рэй­шага кантэксту“; ён таксама назіраецца ў сучаснай гіста­рыя­графіі. Трэці ўзровень, які займаецца „вялікай цэласцю“ — з „асэнсаваннем цэлага“ — прыхаваны, але ідэя яго нам знаёмая: гэта ідэя вялікага наратыву, адзінай гісторыі чалавецтва.

Кажучы пра „канчатковую мэту, яшчэ не дасягнутую“, Ранке прызнаваў, што апавяданне такое гісторыі адкладаецца. Падобныя цверджанні ў яго трапляюцца і ў іншых месцах; напрыклад, у канспекце лекцыі 1867 г. ён пісаў: „Гістарычная навука яшчэ недастаткова саспела, каб перабудаваць усё­агульную гісторыю на новых асновах“26. Насамрэч, патрабаванне адтэрмінаваць выклад вялікага наратыву было неабходна для таго, каб гісторыя паўстала як навуковая дыс­­цыпліна. Кант, Шылер і Гегель лічылі, што ім ужо вядомы асноўны абрыс людской гісторыі — або, прынамсі, што ім вядома, які яе абрыс найлепш пастуляваць як праўдзівы. Такая ўпэўненасць пазбаўляла гістарычны дослед лагічнага абгрунтавання, бо, перакананы падобнымі выкладамі, даследчык стаў бы „дашуквацца ведаў толькі пра тое, наколькі магчыма выявіць у гісторыі філасофскі прынцып… было б увогуле нецікава корпацца ў падзеях, якія адбыліся… або хацець даведацца, як людзі жылі ці думалі ў той ці іншы час“. Больш за тое, „калі б гэтая працэдура [пабудовы „гісторыі як цэлага“ на апрыёрнай аснове] была карэктнаю, гісторыя (Historie) страціла б сваю самастойнасць (Selbstдndigkeit)27. Калі праз Святое Пісьмо, або праз веданне людское натуры, ці нейкім іншым шляхам мы можам выкласці гэты аповед цяпер, дык што за патрэба тады ў быццам бы спецыфічных метадах прафесійнага гістарычнага даследавання?28

Для Ранке абгрунтаванне веры ў рэальнасць адзінае Гісторыі, нават пры адсутнасці яе сучаснага выкладу, было рэлігійным. Бог стварыў свет і даглядае за ўсім, што ў ім ёсць, адзін Бог — адна і гісторыя, якую Ён творыць. Прыкметы гэтага по­гляду можна знайсці ў Ранке ў „Ідэі ўсёагульнай гісторыі“, дзе, разглядаючы „канцэпцыю татальнасці“ (Auffassung der Tota­litдt) — адну з рысаў усёагульнай гісторыі — ён цвер­дзіць, што для нас немагчыма спасцігнуць усёагульную гісторыю ў цэласці: „Сусветная гісторыя вядома толькі Богу“29. Але най­ясней гэтая повязь паміж ідэяй Бога і ідэяй еднасці Гісторыі выказана ў лісце маладога Ранке да свайго брата ад 1820 г.:

Бог перабывае, жыве і можа быць спазнаны ўва ўсёй гісторыі. Пра Яго сведчыць кожны ўчынак, Яго імя прапаведуецца кожным момантам, але найбольш, як мне здаецца, злучнасцю гісторыі ў цэлым. Яна [злучнасць] стаіць, як святы іерогліф… Каб жа нам расчытаць гэты святы іерогліф! Якраз гэткім чынам мы служым Богу. Якраз гэткім чынам мы святары. Якраз гэткім чынам мы настаўнікі30.

Вось жа, паміж Ранке і ранейшаю, хрысціянскаю канцэпцыяй усёагульнай гісторыі існуе відавочная пераемнасць.

Адданасць паняццю вялікага наратыву зусім не канечне патрабавала рэлігійнае веры: формы секулярнае веры пасавалі для яе таксама. Звернемся да інаўгурацыйнае лекцыі Дж.Б.Б’юры „Навука гісторыі“ (1902 г.), прачытанае пры атры­манні ім пасады прафесара каралеўскае кафедры сучаснай гісторыі ў Кембрыджы. Тут Б’юры выказаў думку, што

ідэя будучага развіцця чалавека… служыць… апраўданнем для значнае часткі цяжкой гістарычнай працы, якая ўжо зроблена і якая робіцца цяпер. Збіранне матэрыялаў пра дробныя мясцовыя падзеі, супастаўленне рукапісаў і рэгістрацыя дробных разыходжанняў паміж імі, цярплівая руцінная праца ў дзяржаўных і муніцыпальных архівах, усе мікра­скапічныя даследаванні, што вядуцца арміямі руплівых на­­вукоўцаў… Рабіць гэтую працу — секчы дровы і насіць ваду — трэба з вераю: вераю ў тое, што поўны збор найдрабнейшых фактаў людской гісторыі ўрэшце загаворыць. Гэтая праца робіцца дзеля будучыні — дзеля далёкае будучыні31.

Апраўданне веры, якую меў Б’юры, ляжыць у глабальнай экспансіі заходняй цывілізацыі напрыканцы ХIX ст. і ідэалаў навукі і супрацоўніцтва, якія, на думку Б’юры, зрабілі гэткую экспансію магчымаю. Пазіцыя Б’юры была структурна ідэнтычнаю пазіцыі Ранке, нягледзячы на яе секулярны фокус. Як і Ранке, Б’юры трымаўся падыходу 2, адносячы выклад вялікага наратыву на будучыню. Ягонай процілегласцю выступаў адкрыты прыхільнік падыходу 1, Томас Арнальд, які ў сваёй інаўгурацыйнай лекцыі 1841 г. пры атрыманні пасады прафесара каралеўскае кафедры сучаснай гісторыі ў Оксфардзе выказаў думку, што „сучасны век“ супаў з „апошнім крокам“ у гісторыі чалавека — што ён мае прыкметы „паўнаты часу, як быццам за ім не мае быць далейшай гісторыі“32. Б’юры запярэчыў на гэта, але не таму, што быў супраць ідэі адзінай Гісторыі per se. Ягоная думка палягала ў тым, што ведаць абрыс гісторыі яшчэ зарана, а не ў тым, што такога адзінага абрысу, які можна спазнаць, няма ўвогуле.

Спакушальна было б думаць, што адклад такога аповеду рэзка зніжае рэлевантнасць веры ў адзіную гісторыю для пісання гісторыі. Гэтая рэлевантнасць, аднак, нікуды не знікае, бо вера ва ўсёагульную гісторыю (хоць апошнюю пакуль што і не выпадае распавесці) цягне за сабой важнае эпістэмалагічнае наступства. Такая вера дазваляе гісторыкам уважаць гістарычны аповед за аб’ектыўнае прадстаўленне, звязанае з пазіцыяй самой Гісторыі. Як заўважыў Крыгер, характэрная для Ранке „ўпэўненасць у аб’ектыўнасці гісторыка“ грунтавалася на веры ў „адзіны працэс“, які служыць повяззю па­між мінуўшчынай і будучыняй33. У „Навуцы гісторыі“ Б’юры да­водзіў дакладна тое самае. Пачаў ён з заявы, што гісторыя — гэта навука — „не менш і не больш“34. „Навука“ для Б’юры прадугледжвала чыста аб’ектыўнае прадстаўленне: яе „не выпадае кантраляваць або накіроўваць паводле суб’ектыўнага інтарэсу“35. Адкідаючы суаднесенасць са сваім часам і месцам, гісторык прэтэндуе на тое, каб суадносіцца з гістарычным працэсам як цэлым. Б’юры лічыў, што ў гісторыі існуюць „прынцыпы еднасці і цэласнасці“36. Гэтыя прынцыпы падказваюць ідэю будучага развіцця чалавека, якая служыць „абмежавальнай рэгуляцыйнай канцэпцыяй“ і кажа гісторыку, што належыць да гістарычнага аповеду, а што трэба выключыць37.

 

Падыход 3: Ёсць адзіная Гісторыя, аднак распавесці яе ніколі не будзе магчыма. Яна існуе толькі ідэальна, як недасяжная мэта аўтаномнае дысцыпліны. Носьбітам звязнасці цяпер выступае не аповед, ужо выкладзены або толькі чаканы ў будучыні, а спосаб мыслення, адзіны для ўсяе дысцыпліны.

Падыход 3 адмаўляецца ад думкі, што адзіную гісторыю калі–небудзь можна будзе апавесці, але не ад ідэі самога існавання „адзінай гісторыі“, пад якой разумеецца адзіны аўтарытэтны спосаб даследавання мінуўшчыны. Гісторык і тэарэтык гістарыяграфіі Ёган Густаў Дройзэн, які чытаў лекцыі па тэорыі і метадалогіі гісторыі з 1857 да 1883 г., вельмі блізка падышоў да фармулёўкі гэтае пазіцыі. У сваіх лекцыях ён цвер­дзіў, што вялікі наратыў ніколі нельга распавесці, прынамсі на аснове гістарычнага доследу. „Найвышэйшая мэта“ гісторыі, сцвярджаў ён, „не можа быць ад­крыта шляхам эмпірычнага даследавання“38. Як паказвае згадка пра „найвышэйшую мэту“, Дройзэн лічыў, што звязная Гісторыя існуе. Але калі Ранке з Б’юры меркавалі, што гісторык можа выявіць унутраную звязнасць у аб’ектыўным гістарычным працэсе, Дройзэн перанёс увагу ў сферу суб’­ектыўнага. Не адмаўляючы існавання аб’ектыўнае звязнасці, ён пастанавіў „вызначаць не законы аб’ектыўнае Гісторыі, а законы гістарычнага даследавання і ведаў“39. Далей, „гістарычнае даследаванне і веды“ могуць увасабляць законы, якія гарантуюць звязнасць, толькі ў тым выпадку, калі гістарыяграфія сама па сабе ёсць унутрана звязным заняткам, выразна адасобленым ад спаборных з ёю заняткаў і клопатаў. Як вынік, Дройзэн настойваў на аўтаномнасці гістарыяграфіі; і сапраўды, паводле словаў Гайдэна Ўайта, ён прапанаваў „самую трывалую і сістэматычную абарону аўтаноміі гістарычнае думкі, якая была калі–небудзь сфармуляваная“40.

Ранке таксама падкрэсліваў аўтаномнасць гісторыі, баронячы гэты прадмет ад тых, хто хацеў бы падыходзіць да яго з гатовым вялікім наратывам, запазычаным з філасофіі. Адстойванне ж аўтаномнасці Дройзэнам выконвала, апрача гэтага, яшчэ адну ролю: яно бараніла гістарыяграфію не толькі ад першаснага, дапрафесійнага пераканання, што аповед нам ужо вядомы, але і ад іншай пагрозы — памнажэння і фрагментавання. Як на гісторыка сярэдзіны ХIX ст., Дройзэн (прускі нацыяналіст ліберальнага толку) вельмі ясна адчуваў, што гістарычныя факты можна пераказваць, тлумачыць і інтэрпрэтаваць самым розным чынам. Здаецца, ён усведамляў — чым бы гэтае ўсведамленне ні было выклікана, — што прыхільнікі спаборных тоеснасцяў будуць прэтэндаваць на легітымнасць сваіх гісторыяў гэткім жа парадкам, як сам ён прэтэндаваў на легітымнасць прускае тоеснасці41. Ранке ад сутыкнення з гэткімі пагрозамі бараніла перакананне, што Еўропа становіць адзіную палітычную сістэму, а таксама вера, што задача гістарыяграфіі ў тым, каб напісаць гісторыю гэтай (еўрапейскай) сістэмы42. Дройзэн, як выглядае, ясней адчуваў канфлікт паміж інтарэсамі і тоеснасцямі. Адпаведна ён быў і больш здатны ўбачыць множнасць як праблему; ён прызнаваў множнасць законнаю, але ў той жа час настойваў на яе абмежаванні43.

Падыход 3 развітваецца з надзеяй на тое, каб хоць некалі сфармуляваць аб’ектыўны вялікі наратыў (аўтарытэтны агляд Гісторыі як цэлага), вызнаючы ў той жа час звязнасць на ўзроўні самой гістарычнай справы, якая разглядаецца як ад­зі­ная таму, што трымаецца супольных метадаў і мэтаў. Падыход 3 — ідэалізаваная версія пазіцыі, якая ўяўляецца паноўнаю ў гістарычнай прафесіі паміж 1914 і 1991 г.44. Пасля крывавага людабойства Першай сусветнай вайны — як вы­глядала тады, бессэнсоўнага, бальшыня прафесійных гісторыкаў ужо не бачыла сваёй задачай ні расшыфроўку святога іерогліфа, ні выклад вялікага аповеду аб прагрэсе. Хоць шмат хто працягваў верыць у фундаментальную дабратворнасць гісторыі, але партрэтаванне гэтае дабратворнасці перастала лічыцца задачай гісторыка45. Перавага падыходу 3 у тым, што ён дазваляе трымацца адзінага ідэалу, не патрабуючы ўвасаблення апошняга ў канкрэтным гістарычным змесце.

Аднак падыход 3 нясе ў сабе глыбокую парадаксальнасць і вялікі патэнцыял унутраных канфліктаў: за адданасцю гістарыяграфіі як адзінай, звязнай справе лунае здань надзеі на аб’ектыўны вялікі наратыў, але апавесці гэты вялікі наратыў немагчыма. Паколькі Дройзэн — вучань Гегеля — зазнаў глыбокі ўплыў нямецкай ідэалістычнай філасофіі і працягваў верыць у „маральны свет… які прыводзіцца ў рух мноствам мэтаў, і ўрэшце… найвышэйшаю мэтай“, мы не ўбачым у яго канчатковай рэалізацыі падыходу 3 у той форме, якая выразна адрознівалася б ад падыходаў 1 і 246. Сярод тэарэтыкаў гістарыяграфіі найлепш рэалізаваў падыход 3 Р.Дж.Колінгвуд, і таму ў яго ж найлепш відаць унутраныя супярэчнасці такога падыходу. (Можна, відаць, звярнуць увагу і на Вільгельма Дыльтэя або Майкла Оўкшота, якія, як Дройзэн і Колінгвуд, засяроджваюцца на суб’ектыўным вымярэнні, то бок на мысленні гісторыка47, але з іх усіх Колінгвуд мысліць найясней, і ягоная яснасць выяўляе тое, што ў іншых аўтараў застаецца прыхаваным48.)

Колінгвуд сфармуляваў дзве важныя тэзы датычна гістарыяграфіі з пазіцыі „трэцяга падыходу“. Яны былі з гатоўнасцю прынятыя прафесійнымі гісторыкамі, бо адпавядалі таму, што гісторыкі ў ХХ ст. „ужо заўсёды“ думалі пра сваю справу.

Па–першае, Колінгвуд сцвердзіў, што гістарыяграфічная звязнасць карэніцца ў свядомасці гісторыка. Агулам кажучы, Колінгвуд займаў у гэтым пытанні кантыянскую пазіцыю. Кант прымаў сцвярджэнне Дэвіда Х’юма, што мы не можам успрыняць прычыннасць (хоць можам успрымаць блізіню ў прасторы, паслядоўнасць у часе і трывалую сувязь, якія звычайна асацыююцца з прычыннасцю). Х’юмаў погляд пагражаў прывесці ў выніку да скептыцызму, на што Кант адказаў: прычыннасць нельга спазнаць эмпірычна, яна — арганізацыйны прынцып свядомасці. Калі ў сваёй „Ідэі гісторыі“ Колінгвуд абрынуўся на пасіўную „гісторыю з нажніцамі і клеем“, даво­дзячы, што гісторык, які спадзяецца на дакументы, каб забяспечыць звязнасць, будзе чакаць вечна, ён проста давёў да лагічнага канца тыя наступствы, якія несла гістарыяграфіі „Ка­пернікава рэвалюцыя“ Канта ў філасофіі49.

Па–другое, Колінгвуд раз за разам падкрэсліваў „аўтаномнасць“ гісторыі50. Кажучы пра аўтаномнасць, ён фактычна меў справу з двума рознымі паняццямі. Найперш яму рупіла падкрэсліць, што гісторыку трэба быць аўтаномным ад „крыніцаў“ і прымаць уласныя рашэнні наконт мінулага, а не спа­дзявацца на прыпісаны крыніцам аўтарытэт. Гэтае першае — проста іншы спосаб сказаць, што звязнасць зыходзіць са свядомасці гісторыка. Але „аўтаномнасць“ у Колінгвуда мае і іншы сэнс: згодна з ім, гісторыкам належыць быць аўтаномнымі ад іншых дысцыплінаў. Тут Колінгвудаў аргумент палягае на тым, што гістарыяграфія — незалежная дысцыпліна з уласнымі правіламі (адрознымі ад правілаў іншых дысцыплінаў), якія выпрацаваліся з цягам часу праз спробы і памыл­кі51. Ясна, чаму мы хочам падкрэсліць аўтаномнасць гісторыі ад іншых дысцыплінаў: ад гістарычнага мыслення можна чакаць звязнасці толькі тады, калі мы лічым гістарыяграфію галіной навукі з выразна акрэсленымі межамі і са сваім адмысловым наборам правілаў. Іншымі словамі, суб’ектывізацыя звязнасці, г.зн. перанос яе ў свядомасць гісторыка, надала вялікую важнасць той тэзе, што гістарыяграфія — справа аўтаномная.

Аднак у шэрагу пунктаў Колінгвуд падрываў і нават наўпрост адмаўляў думку, што гістарыяграфія павінна быць аўтаномнай справаю ў адзначаным вышэй сэнсе. Напры­клад, у сваёй „Аўтабіяграфіі“ ён заявіў, што справай ягонага жыцця, як бачыцца яму цяпер, на 50–м годзе, „было перадусім дамагчыся збліжэння паміж філасофіяй і гіс­­то­рыяй“52. Сучасныя Колінгвуду філосафы — ягоныя апанен­ты — жорстка адмяжоўвалі гістарычныя пытанні (прыклад: у чым палягала Арыстоцелева тэорыя абавязку?) ад філасофскіх (прыклад: ці была яна слушнаю?) і важнымі лічылі толькі філасофскія пытанні53. Колінгвуд скрытыкаваў гэты падзел. Далей ён даводзіў, што „галоўная справа філасофіі XX ст. — аддаць належнае гісторыі XX ст.“; гэтае сцверджанне было звязанае з ягоным жаданнем дамагчыся збліжэння яшчэ ў адной сферы — паміж тэорыяй і практыкай54. На яго думку, не толькі філасофія па­вінна стаць гістарычнаю, але і гісторыя павінна стаць філасофскаю, прычым і тую, і другую трэба пісаць з глыбокай увагай да сучасных праблемаў — бо ход падзеяў, паводле ягоных словаў, разбурыў яго „пазіцыю бесстаронняга прафесійнага мысляра“ і штурхнуў яго да заангажаванасці55.

У „Ідэі гісторыі“ аўтаномнасць гісторыі дэкларуецца Ко­лінг­вудам не так выразна56. Тым не менш, яе прысутнасць там відавочная. Выяўляецца яна, па–першае, у ягоным сцвяр­джэнні, якое інакш выглядала б зусім загадкавым, што гісторыя ёсць „узнаўленне [re–enactment] мінулага досведу“57 — гэты выраз, здаецца, мацней, чым „перадумванне“, „прадумванне нанава“ [re–thinking], падкрэслівае актыўнасць гісторыка. Падобным жа чынам ягоная заява, што „ў кожнай сучаснасці — свая мінуўшчына, і кожная рэканструкцыя мінуў­шчыны сродкамі ўяўлення нацэлена на тое, каб рэканструяваць мінуўшчыну гэтае сучаснасці“, мае разбуральныя наступствы, якія патэнцыйна абвяргаюць яго ж больш кансерватыўны тэзіс пра тое, што „ўсялякая гісторыя павінна быць унутрана несупярэчліваю“58.

 

Падыход 4: Дапушчэнне, згодна з якім існуе адзіная Гісторыя, не выпадае адстойваць ні суб’ектыўна (разумеючы яе як занятак, якім займаецца даследчык), ні аб’ектыўна (разумеючы яе як актуальны вялікі наратыў, які мае апавядацца ці цяпер, ці ў будучыні). Такім чынам, адказная гістарыяграфія будзе ставіць дапушчэнне наконт адзінай Гісторыі пад сумнеў. Аднак падыходы 1, 2 і 3, якія дапускаюць адзіную Гісторыю, усё яшчэ могуць рэалізоўвацца: рэгулятыўна — у выпадку падыходу 1; эўрыстычна ці іранічна — у выпадках па­дыходаў 2 і 3. Чацвёрты падыход ахоплівае ўсе астатнія і адначасна ставіць іх пад пытанне.

Каб зразумець сутнасць чацвёртага падыходу, мабыць, найлепш будзе разгледзець табліцу, якая паказвае, у чым кожны з вылучаных намі падыходаў набліжаецца да астатніх. Як ідэальныя тыпы ўсе чатыры падыходы розняцца адзін ад другога. У рэальнасці, аднак, пераходы паміж імі размытыя; могуць яны і суіснаваць адзін з адным, прычым „ранейшыя“ погляды ўлічваюцца „пазнейшымі“. Усяго драбок недаверу да магчымасці распавесці Гісторыю „тут і цяпер“ патрабуецца дзеля таго, каб падыход 1 набыў рысы падыходу 2, як паказвае цытаваны вышэй абмен думкамі паміж Гердэрам і Шлёцэрам59. Усяго драбок недаверу да магчымасці распавесці Гісторыю ў будучыні патрабуецца, каб падыход 2 перайшоў у падыход 3: прыгадайма Ранке, які ў адным і тым жа фрагменце цвердзіў, што апавесці Гісторыю — гэта „канчатковая мэта, яшчэ не дасягнутая“, і побач — што „спасціжэнне цэласнасці… заўсёды будзе заставацца ідэалам“60. Падобным чынам у Колінгвуда падкрэсліванне аўтаномнасці гістарыя­графіі, якая захоўвае суб’ектыўную звязнасць нават перад абліччам перманентнай немагчымасці распавесці аб’ектыўны вялікі наратыў, абарочваецца, калі мацней націснуць, у думку, што той час, у які адбываецца гістарычнае мысленне, мае гэткую ж важнасць, як і час мінуўшчыны — і то настолькі, што ў кожны дадзены момант мінуўшчына перафармоўваецца з пункту гледжання цяпершчыны. Карацей кажучы, існуе канцэптуальная нестабільнасць, якая абарочвае кожны тып у адзін або некалькі іншых.

 

Чатыры падыходы да адзінае Гісторыі

Падыход 2: Адзіная Гісторыя існуе, але мы яе спазнаем толькі пасля правядзення „далейшых да­следаванняў“.

 

Падыход 1: Адзіная Гісторыя існуе, і мы цяпер яе ведаем.

 

Падыход 3: Адзіная Гісторыя існуе: гэта аўтаномная і ўнутрана звязная гістарычная дысцыпліна.

 

Падыход 4: Адзіная Гісторыя не мае пад сабой ніякіх падстаў, тым не менш узяцца за яе стварэнне можна. Пераход межаў і парушэнні метадалогіі могуць аказацца аб­грун­таванымі.

 

Дакладней кажучы, па–за падыходам 1 пануе канцэптуальная нестабільнасць. Па сутнасці, падыход 1 — адзіная стабільная пазіцыя. Яна паўстае з лакалізаванага ў гісторыі і падтрыманага аўтарытэтам Пісанняў монатэізму (юдаізм, хрыс­­ціянства, іслам) і, здаецца, не мае прычынаў для краху, пакуль застаецца трывалым яе рэлігійнае апраўданне. З астатнімі падыходамі інакш. Падыход 2 вагаецца паміж магчымасцю таго, што „далейшыя даследаванні“ ніколі не прынясуць аб’ектыўнае ўсёагульнае гісторыі, і поглядам, які зы­­ходзіць з эўрыстычных ці дагматычных меркаванняў — што аб’ектыўную ўсёагульную гісторыю мы ўжо ведаем, прынамсі ў агульным абрысе. Падыход 3 апынаецца ў пастцы паміж задаволенасцю працэдурамі гістарычнае дысцыпліны і трывогаю, што гэтыя працэдуры ніколі не адкрыюць аб’ектыўнай усёагульнай гісторыі. Што да падыходу 4, то ён стаіць на нялёгкай скептычнай пазіцыі Піронавага ці Мантэневага кшталту, якая імкнецца захоўваць скепсіс нават у дачыненні да свайго ўласнага скептыцызму. З пункту гледжання падыходу 3, падыход 4 супярэчыць звязнаму спосабу мыслення, які ёсць асновай сапраўднай гістарыяграфіі. Затое з пункту гле­джання падыходу 4 ніводнага спосабу разумення мінуўшчыны не след адкідаць з апрыёрных прычын, ці то метадалагічных ці онталагічных. Таму падыход 4 — не аргумент супраць (прыкладам кажучы) падыходу 3, хіба што ў той меры, у якой падыход 3 імкнецца абвергнуць падыход 4. Аднак падыход 4 усцяж застаецца пад небяспекаю збочыць у той ці іншы варыянт дагматызму — ці то праз дагматычную прыхільнасць да погляду, што „адзінае Гісторыі не існуе“ (погляду, які сам па сабе ёсць сцвярджэннем пра агульны характар тае Гісторыі), ці то праз дагматычнае адкіданне прынятых у дысцыпліне стандартаў і ўмоўнасцяў.

У гэтым нарысе я засяроджваюся, вядома, на канцэптуальных прэзумпцыях. Даследаванне інстытуцыйных падвалінаў дысцыпліны дало б больш разнастайны малюнак. Аднак grosso modo мой цэнтральны аргумент здаецца слушным і на інстытуцыйным узроўні таксама. Інстытуцыйныя структуры інтэлектуальнага жыцця ўключаюць у сябе, сярод іншага, прафесійныя арганізацыі, спецыялізаваныя часопісы і факуль­тэц­кую будову універсітэтаў, і ўсё гэта знаходзіць інтэлекту­аль­нае абгрунтаванне ў прэзумпцыі, што гісторыкі працуюць над нейкім адзіным праектам. Мая тэза тут тая, што ў цяпе­раш­няй сітуацыі і самі інстытуцыйныя структуры, і тыя прэ­зумп­цыі, што апраўдваюць іх існаванне, павінны разглядацца не толькі як сродкі забеспячэння вытворчасці ведаў, чым яны ві­давочна ёсць, але і як пэўныя абмежавальнікі. Далей нам трэ­ба пільна прыгледзецца да характару гэтых абмежаваль­ні­каў.

Прэзумпцыя, паводле якой гістарыяграфія ўрэшце становіць адзіны праект, аддае перавагу працам, якія пішуцца з наступнай пераканасцю: існуе адзіны, аўтаномны гістарычны спосаб мыслення — падыход, нават метад, які імкнецца да „уніфікацыі“ ў „гісторыі і гістарычнай прафесіі“ насуперак відавочнай раз’яднанасці на ўзроўнях суб’ектаў і суб’ектыўных пытанняў. (Прыгадайма тэму штогадовага з’езду Амерыканскай гістарычнай асацыяцыі ў снежні 1992 г.61) Задача ў тым, каб „гістарызаваць“ аб’екты гісторыі — то бок падпарадкаваць іх адзінаму гістарычнаму мысленню. З прэзумпцыі еднасці родзіцца прадузятасць да працаў, дзе ў развагах пра мінуўшчыну выкарыстоўваецца не аўтаномна гістарычны, а іншыя спосабы разумення. Наколькі гісторыя такога кшталту ўваходзіць у стасункі з іншымі спосабамі разумення, настоль­кі яна „прысвойвае“ іх гісторыі. Я не адкідаю такое практыкі, бо гэта не адпавядала б майму адмаўленню апрыёрных метадалагічных крытэрыяў ацэнкі навуковае працы. Хутчэй я прапанаваў бы — паколькі мы так доўга зыходзілі з „аўтаномнага“ пункту гледжання (падыходаў 2 і 3) — змірыцца са змян­шэннем „гранічнай плённасці“ нашай працы і з тым, што знаходзіць новыя і нечаканыя веды тут робіцца цяжэй. Гэта меркаванне, а не катэгарычнае сцверджанне пра пэўны факт, паколькі будучыня кожнае навукі па сваёй прыродзе непрадказальная.

На карысць частковага зніжэння ўзроўню спецыялізаванасці ў гісторыі можна прапанаваць і іншыя аргументы. Яны збольшага ўжо распрацаваны, і часам даволі дэталёва, хоць найчасцей у такіх кантэкстах, якімі гісторыкі не займаюцца. Гаворачы канкрэтна пра гістарыяграфію, гісторык і тэарэтык гістарыяграфіі Ф.Р.Анкерсміт звяртае ўвагу на тое, што ён называе „сучаснай перавытворчасцю ў нашай дысцыпліне… Мы ўсе добра ведаем: …штогод з’яўляецца такое незлічонае мноства кніг і артыкулаў, што ахапіць іх усе робіцца немагчымым“62. Вынікам, як даводзіць Анкерсміт, становіцца адыход ад „эсенцыялісцкай традыцыі ў заходняй гістарыяграфіі“, якая канцэнтруе ўвагу на „ствале дрэва [гісторыі]“. Яе месца цяпер заступае „цяга“ да маргіналіяў; апошняя выяўляецца ў формах гістарыяграфіі, якія больш не засяроджваюцца на „сэнсе“ (французскае sens — г.зн. кірунак, напрамак), затое звяртаюцца да такіх аспектаў мінуўшчыны (ментальнасці, гендэр і пад.), якія раней лічыліся ўсяго толькі „пабочнымі нататкамі“ [„notations“], пазбаўленымі значнасці для агульнага сюжэту гісторыі63.

Апрача гістарыяграфіі, існуе філасофская лінія аргументацыі, знакаміта прадстаўленая ў некаторых аспектах ранніх працаў Жака Дэрыды; яна відавочна мае пэўныя наступствы для любых прэтэнзіяў навуковых дысцыплінаў на еднасць (я маю на ўвазе галоўным чынам Дэрыдова паняцце „адпачаткавай адрознасці“ [originary difference] або „дыфэрансу“ [diffйrance], якое мы можам прыняць у лік аргументаў су­праць [міждысцыплінарнае] канвергенцыі)64. Нікалас Рэшэр, спецыяліст у галіне аналітычнай філасофіі, даводзячы законнасць „плюралізму арыентацыяў“ у філасофіі, бароніць ідэю, якая, здаецца, стасуецца да сінтэзу ў гістарыяграфіі гэтаксама, як і да кансенсусу ў філасофіі65. Палітолагі Матэл Доган і Робэрт Парэ дэманструюць, на аснове эмпірычнага доследу, што самай надзейнай дарогай да новых ведаў цяпер служыць „гібрыдызацыя“ паміж навуковымі дысцыплінамі, а не спе­цыя­лізацыя ўсярэдзіне іх або уніфікацыя іх на адзін узор. Аргументы Догана і Парэ прадугледжваюць змяшаныя ці гіб­рыдныя метады і суіснаванне іх са спецыялізацыяй, якая пра­цягвае існаваць надалей66.

Усе гэтыя аргументы сведчаць пра нешта нашмат шырэйшае, чым гістарыяграфія ці нават гуманітарныя навукі ўвогуле. Яны кажуць пра стан культуры, які вызначаецца як „постмадэрн“. Тут не месца аглядаць вялізную літаратуру, якая спрабуе высветліць, што ж такое „постмадэрн“ як паняцце і як рэальнасць67. Сам гэты тэрмін недасканалы, але ў той жа час (прынамсі на сённяшні момант) неабходны. Глабальнае яго азначэнне здаецца немагчымым (ёсць падазрэнні, што глабальная дэфініцыя азначала б адмаўленне ад самога тэрміна). І ўсё ж адна рыса цяперашняй грамадскай і культурнай сітуацыі здаецца асабліва характэрнаю для таго, што звычайна называецца „постмадэрнам“. Гэтая рыса — збліжэнне адрознасцяў. Не тое каб сацыяльна–культурная сітуацыя цяпер зра­­білася больш „разнастайная“, чым калі раней, — але, дзякуючы сучасным спосабам камунікацыі, вельмі зменшылася адлегласць паміж адрознасцямі, так што агульная сітуацыя стварае ўражанне незвычайнай раз’яднанасці ўсяго з усім.

Як гамагенізацыя, так і сінтэз гэтай разнастайнасці здаюцца немагчымымі і, у кожным разе, непажаданымі. Найчасцей назіраецца сінкрэтызм, але нават ён не вырашае „праблемы“ разнастайнасці ні ў акадэмічных колах (амерыканскіх), ні ў нацыянальных дзяржавах, ні ў свеце ў цэлым. „Стан постмадэрну“ ясна відаць у навучальнай аўдыторыі, запоўненай універсітэцкімі кансерватарамі і лібераламі; удзельнікамі альянсу геяў, лесбіянак і бісексуалаў; некалькімі гатункамі хрысціянскіх актывістаў; амерыканцамі азіяцкага, еўрапейскага і афрыканскага паходжання і рознага кшталту мяшанцамі; людзьмі, чые родныя мовы — іспанская, кітайская, нямецкая і ангельская; не забудзьма і пра тое, што іхнія густы ў музыцы і забавах разбягаюцца ў шырокім дыяпазоне ад панку да соў­лу і класікі. У кантэксце выкладання задача палягае ў тым, каб неяк утрымаць гэтую сумесь разам, не дапусціўшы ні выбуху, ні выключэння з яе тых ці іншых складнікаў.

Існуе шчыльная паралель паміж збліжэннем сацыяльных адрознасцяў і збліжэннем навуковых дысцыплінаў. У абодвух выпадках мы маем справу з бар’ерамі — бар’ерамі, якія, на маю думку, нішчыць не след. Недавер да прэтэнзіі нейкае навуковае спецыяльнасці на аўтаномнасць (бо якраз да гэтага ўрэшце і зводзіцца „недавер да вялікага наратыву“) азначае аспрэчванне межаў, але не адмову ад іх. Коратка кажучы, я не бараню ні уніфікацыі паміж дысцыплінамі, ні „сінтэзу“ на ўзроўні, шырэйшым за гістарыяграфічны. Бо „адкрытасць“ мае свае межы. Чым больш чалавек даведваецца пра тое, як будуюць сваю аргументацыю спецыялісты ў іншых галінах, чым больш ён спрачаецца з імі на іхняй тэрыторыі, тым менш верагодна, што ён будзе лічыць гэтыя спосабы аргументацыі дастаткова сумяшчальнымі, каб адзін і той жа чалавек мог ужываць іх адначасова68. І ўсё ж гэтыя іншыя спосабы аргументацыі, калі карыстацца імі карэктна, таксама прыносяць новыя веды. Я заклікаў бы хутчэй да пераходу межаў, да часовага „перасялення“ ў іншыя галіны, да спробаў гаварыць на замежнай мове ці прынамсі разумець яе (справа, не раўна­значная перакладу) і да адкрытага прызнання пажаданасці ў рамках гістарычнае дысцыпліны такіх праектаў, якія замянілі б аблудныя погляды пра дзівосную ўсёпрымальнасць прафе­сій­нае гістарыяграфіі і пра еднасць гістарычнага метаду69. Таксама гэта і аргумент за тое, каб вынаходзіць паміж існуючымі краінамі гібрыдныя — па магчымасці, часовыя Андоры.

 

Чатыры пастулаты, што вынікаюць з разгледжанага

Паколькі выкладзены тут аповед завяршаецца не ў мінулым, хай сабе і блізкім, а ў цяперашнім і будучым часе, ён непазбежна набывае прэскрыптыўнае вымярэнне. Бясспрэчна, адзіны рэальна здавальняючы адказ на пытанне „Як займацца сёння дакладнымі і гуманітарнымі навукамі?“ — гэта „займацца імі“, і кожны такі адказ заўсёды нясе пэўную рызыку. Але з гэтага аповеду, здаецца, ясна вынікаюць некалькі прэскрыптыўных пастулатаў. У большай ці меншай ступені яны стасуюцца і да сучаснае сітуацыі (хоць у мае сённяшнія мэты не ўваходзіць фармулёўка яе аўтарытэтнага апісання — такая задача ў кожным разе была б невырашальнаю).

 

Пастулат разнастайнасці: Ніколі нельга меркаваць, што гісторыя мае адзіны аўтарытэтны метад або прадмет.

Феномен гістарыяграфіі трэцяга падыходу ў сваёй найбольш інтэлектуальна прывабнай форме заклікаў да „татальнай гісторыі“; гэты заклік найшчыльней звязаны з імем Фернана Брадэля. Брадэль разглядаў сваё „Міжземнамор’е і між­земнаморскі свет“ як „спробу напісаць“ такую „гісторыю новага кшталту“70. Але імкненне да „татальнай гісторыі“ не­пазбежна спараджае сваю процілегласць71. Найвялікшы пом­нік такога няўдалага аб’яднання — часопіс „Annales: Eco­no­mies, Sociйtйs, Civilisations“. Можна ўспомніць таксама пра само „Міжземнамор’е і міжземнаморскі свет“ — працу, сцэментаваную ў рэшце рэшт грандыёзным літаратурным вобразам72. І пра пазнейшую Брадэлеву працу „Цывілізацыя і капі­та­лізм“ — буйны збор слаба звязаных між сабою фраг­­ментаў73. Не дзіва, што цяпер сярод назіральнікаў гіста­рыя­графічнае сцэны стала агульным месцам адзначаць „размножванне“ або „расплоджванне“ гісторыі, яе ператварэнне з аднае „гісторыі“ ў шматлікія „гісторыі“74.

Адна з прычынаў таго, што гэтая множнасць набрала размах, — сацыялагічныя змены. У гістарычную прафесію пры­йшлі людзі, для якіх занядбаныя дагэтуль прадметы да­сле­давання выглядалі цікавымі. Так, у Злучаных Штатах узнікненне сацыяльнае гісторыі было ў некаторых важных дачыненнях прыспешана наплывам у прафесію людзей з іншых этнічных групаў, чым „белыя англасаксы–пратэстанты“ — людзей, чые бацькі, адпрэчаныя раней ад палітычнае ўлады, прысвяцілі сваю энергію асіміляцыі ў амерыканскім грамадстве і дасягненню поспеху ў ім. Узнікненне жаночай гісторыі было відавочна звязана з тым, што ў прафесію прыйшло болей жанчын (можна шмат чаго сказаць пра глыбока мужчынскі характар прафесійнае традыцыі; прынамсі, у Злучаных Штатах рост спецыялізацыі акадэмічных галін навукі цягам аднаго–двух пакаленняў пасля 1920 г. карэлюе са спадам долі жанчын сярод навукоўцаў). Члены адпрэчаных раней групаў знайшлі сабе новыя прадметы даследавання, цікавыя для іх часткова таму, што асабісты і сямейны досвед выпрацаваў у іх асаблівую чуйнасць да такіх рэчаў — гэтаксама як ранейшыя гісторыкі з падобных жа прычын засяроджваліся ў сваіх гісторыях на адносна вузкім коле прывілеяваных палітычных дзеячаў.

Вось жа, даследчыкі прафесійна займаюцца прадметамі, якія „відавочным“ цяпер чынам звязаныя з іх уласнымі сацыяльнымі інтарэсамі і досведам (раней такія повязі, як правіла, не былі „відавочнымі“ — з прычыны меншае сацыяльнае разнастайнасці). Каб даць рады гэтаму факту, яны маюць некалькі стратэгіяў. Адна з іх — асіміляцыя. Рэалізуючы стандарт аўтаномнасці, характэрны для „трэцяга падыходу“, гісторык можа прызнаваць, што мае свае сацыяльныя погляды, і ў той жа час заяўляць, што ў ягонай гістарыяграфіі пануе „аб’ектыўнасць“ і прафесіяналізм. Тут нічога не змяняецца, прынамсі навідавоку. Смялейшы варыянт працягвае трымацца прафесіяналізму, але імкнецца ўдасканаліць „вялікі“ ці прынамсі „паноўны“ наратыў, уключаючы ў яго тое, што раней выключалася — скажам, той жа гендэр. Можна нават дакляраваць, што ўрэшце будзе створаны аўтарытэтны выклад мінуўшчыны, „поўная гісторыя“. Тут мы таксама відавочна апынаемся ў межах падыходу 3. Калі браць той жа прыклад з гендэрам, далейшы рух тут павядзе ад „жаночай гісторыі“ да „фемінісцкай гісторыі“, дзе заяўлены аўтарытэт будзе мець ужо хутчэй непрафесійны, чым прафесійны характар. Рух да фемінісцкае гісторыі можа ўключаць у сябе прыняцце агульнапрызнанае догмы, як пры падыходах 1 і 2, або дыялектычныя адносіны да мінуўшчыны і да сваёй асабістай пазіцыі. У апошнім выпадку можа ўзнікнуць спакуса разглядаць гэта як увасабленне падыходу 4.

 

Пастулат гібрыдызацыі: Заўжды трэба засноўваць сядзібы па–за межамі сваёй дысцыпліны.

Гісторыя ў духу трэцяга падыходу, якая трымаецца аўтаномнасці гістарычнае дысцыпліны, паводле вызначэння (чытач павінен усведамляць, што значная частка маёй аргументацыі тут будзе per definitionem) не дапускае на практыцы існавання іншых формаў аргументацыі пра чалавечы свет, апрача свайго ўласнага. Пры падыходзе 3 іншыя дысцыпліны разглядаюцца, сама больш, як „дадатковыя“ галіны. Так, у 1950–х і 1960–х г. развіццё сувязяў паміж гісторыяй і паліталогіяй прывяло да імпарту ў гісторыю статыстычных метадаў вывучэння людскіх паводзінаў, а ў 1970–х аналагічныя сувязі паміж гісторыяй і антрапалогіяй спрычынілі імпарт новых, культурацэнтрычных спосабаў глядзець на грамадствы мінулага75. У абодвух выпадках міждысцыплінарныя кардоны вакол гістарыяграфіі заставаліся нязменнымі, якія б адкрыцці ні былі прынесеныя гэтымі рэйдамі „паўзверх бар’ераў“76. Пры падыходзе 3 іншыя дысцыпліны разглядаюцца не як сама­стойныя формы аргументацыі, сама адрознасць якіх ад гістарычнага мыслення можа выявіць рэчы, незаўважныя для апошняга, але як крыніцы метадаў і вынікаў, якія імпартуюцца ў гісторыю без правядзення ў ёй фундаментальных зменаў.

Гісторыя ў духу чацвёртага падыходу, наадварот, адказвае на фрагментацыю дысцыпліны і яе прадметаў частковым ці часовым асяленнем у іншых інтэлектуальных супольнасцях. Узнікаюць міждысцыплінарныя гібрыды, сцэментаваныя пэўнай камбінацыяй тэорыі і досведу. Часта гэтыя супольнасці аказваюцца прынагоднымі і лакальнымі; яны залежаць ад выпадковасцяў характару, геаграфіі і інтэлектуальнай культуры; перашкодамі для іх узнікнення служаць міждысцыплінарныя муры і ерархічнасць, а падмацоўваюць іх таварыскасць і эгалітарызм. Але ўсе яны маюць агульны клопат — каб як навесці масты паміж рознымі дысцыплінамі, часова заняўшыся нейкім супольным падыходам ці аб’ектам вывучэння. У кожнай такой групе ўзнікае новая „моўная гульня“, lingua franca, адрозная ад моўных гульняў паасобных дысцыплінаў, з якіх паходзяць яе ўдзельнікі (бо ўдзел у пэўнай дысцыпліне ўсцяж застаецца перадумоваю ўступу ў шматдысцыплінарную моўную гульню)77. У кожнай „гібрыднай“ галіне ствараецца праца новага тыпу, адрознага ад таго, што робіцца ў дысцыплінах, якія да яе прычыніліся.

Цяперашнім часам шматдысцыплінарнае ўзаемадзеянне трансфарматыўнага кшталту ў гуманітарных навуках сустракаецца рэдка. Яно, мабыць, больш характэрна для фізікі і біялогіі, дзе бар’еры паміж дысцыплінамі крыху больш рухомыя і ў адказ на ўзнікненне новых даследчыцкіх задач даволі часта змяняюцца78. Невыпадкова самы слынны выпадак „гістарыя­графіі ў духу чацвёртага падыходу“ адносіцца да гісторыі навукі: гэта „Структура навуковых рэвалюцыяў“ Томаса С. Ку­на79. Напісаная фізікам, які заняўся гісторыяй навукі, гэтая кніга была натхнёная важнымі пытаннямі філасофіі навукі. Прабіваючыся скрозь бар’еры паміж дысцыплінамі, яна адмовілася ад выгодаў, якія нясе з сабою пэўная спецыялізацыя; адвага завяла яе ў праблемныя абшары. Але, часткова з гэтых жа прычын, Кунава кніга прынесла і значныя адкрыцці; і са­праўды, ніводная іншая праца хоць якога гісторыка, напісаная ў ХХ ст., не ўзняла столькі новых праблемаў і не прапанавала столькі новых падыходаў да старых праблемаў80.

 

Пастулат літаратурнасці: Заўжды трэба адкрыта процістаяць вымыслу  ў любой гістарычнай працы.

Колінгвуд у „Ідэі гісторыі“ сцвердзіў, што хоць „чыста ўяўныя светы не могуць канфліктаваць міжсобку і не маюць па­трэбы адпавядаць адзін аднаму“, бо „кожны з іх — свет сам па сабе“, існуе „толькі адзін гістарычны свет“81. Беручы агульна, Колінгвудава сцвярджэнне пра гістарычны свет некарэктнае (бо адзіны гістарычны свет азначае, што светаў, якія супярэчаць фактам, бясконцае мноства), але яно збольшага слушнае як назіранне над гістарыяграфіяй трэцяга падыходу, у якой прывязанасць да аднаго спосабу мыслення мае тэндэнцыю спараджаць адзіны гатунак гістарычнага аб’екта і абмяжоў­ваць магчымыя спосабы тлумачэння. Акрамя таго, Колінгвудава думка азначае, што чым больш гісторыкі аддаляюцца ад Гісторыі, тым больш выступае на першы план „літаратурны“ аспект іхняе працы.

Я закранаю тут пытанні, якія наўрад ці будуць лёгка вырашаны — што ў тэорыі, што на практыцы — але ўзняць іх трэба. Дуалізм „гісторыя — літаратура“ адносіцца да тых, якія маюць абмежаваную аналітычную вартасць: імі асабліва лёгка злоўжываць у палеміцы, як з боку тых, хто ўяўляе, што як ні пішы, усё будзе добра, так і тых, хто пазірае на гэтую пазіцыю з жахам. Пры сутыкненні з дуалізмам такога кшталту часта бывае карысным правесці яго ўскладненне. Нават на першы погляд здаецца ясным, што ў межах агульнага абсягу „літаратурнасці“ трэба адрозніваць прынамсі, назавем іх так, „літаратурны“ і „белетрыстычны“. Пад „літаратурным“ я маю на ўвазе сродкі літаратурнага рамяства: яны, як правіла, адметныя, але ў гістарыяграфіі, прафесійны гатунак якое выпрацаваў для сябе нейтральны тон, мы часта лічым іх ненармальнымі і падазронымі. Пад „белетрыстычным“ я разумею ўсе тыя вымярэнні, у якіх гістарычныя працы адыходзяць ад праўды ў сэнсе адпаведнасці эмпірычнай рэальнасці. У гэтым сэнсе любы прычынна–выніковы аналіз будзе белетрыстычным, бо ён заўсёды уключае ў сябе элементы, супярэчныя фактам. Гэтаксама белетрыстычнаю будзе ўсякая тыпалагізацыя, бо тып — заўсёды ідэалізацыя менш упарадкаванай рэальнасці. Улічваючы складанасць рэальнасці, само азначэнне рызыкуе стаць у гэтым сэнсе таксама белетрыстычным.

Пра літаратурнае вымярэнне шмат пісалі такія тэарэтыкі гістарыяграфіі, як Гайдэн Ўайт, Стэфэн Банн, Ганс Келнэр, Філіп Карар і Фрэнсіс Анкерсміт82. Варта згадаць таксама невялікі корпус стылістычна „эксперыментальных“ гістарычных працаў, якія пачалі з’яўляцца з пачатку 1970–х г. і свядома ці несвядома ідуць у тропы „чацвёртага падыходу“83. У шмат якіх працах, што вызначаюцца большай эксперыментальнасцю, важным фактарам становіцца „голас“; поруч з ім набірае моцы разрыў з агульнапрынятай умоўнасцю гладкапісу і тэндэнцыя гісторыка адкрыта ўмешвацца ў выкладаны ім гістарычны аповед. Такія літаратурныя эксперыменты падказваюць глыбейшую, онталагічную тэзу: гістарычны аб’ект сам па сабе ёсць твор „белетрыстыкі“, нешта, канстытуяванае як „аб’­ект“ праз свядомасць гісторыка і ягоных чытачоў. Гэта не значыць, што „там няма ніякага „там““; але гэта значыць, што канкрэтныя гістарычныя аб’екты, прадстаўленыя ў працы гісторыка, творацца гэтым апошнім (хоць і не з нічога).

 

Тэарэтычны пастулат: Трэба заўжды будаваць тэорыі.

У свеце, які больш не верыць у адзіную Гісторыю, гісторык можа абудзіць усёагульнае зацікаўленне толькі ў той ступені, у якой ягоная праца закранае тэарэтычныя пытанні. Так, у Амерыцы, якая больш не лічыць сваю гісторыю непа­срэдным працягам палітычнай і канстытуцыйнай гісторыі Вялі­кай Брытаніі, аповед, скажам, пра „парахавы закалат 1605 г.“ можа мець цікавасць толькі ў той ступені, у якой ён уздымае пытанні тэарэтычнага кшталту, адцягненыя ад кан­крэтных падзеяў 1605 г. Аднак, у той жа час, пераўтварэнне аднае „гісторыі“ ў шматлікія „гісторыі“, праблематызуючы бар’еры паміж гісторыяй і белетрыстыкай, гэтаксама праблематызуе і бар’еры паміж гісторыяй і тэорыяй. Прыгадайма, як Колінгвуд спадзяваўся, што філасофія стане гістарычнай, а гісторыя — філасофскай. Пры цяперашнім размежаванні — размежаванні, якое характарызуецца разнастайнасцю і раз’­яднанасцю — гэткі ўдалы сінтэз, свайго роду сярэдні шлях, не здаецца магчымым. Замест гэтага можна прагназаваць, што паміж гісторыяй і тэорыяй будуць узнікаць больш лакальныя і абмежаваныя повязі.

Вось жа, прагназуецца ўзнікненне (1) гістарыяграфіі, якая будзе здатная прыйсці на (лакальную) дапамогу тэорыі, сур’ёзна ўключаючыся ў разгляд тэарэтычных пытанняў84. Ясна, што распавядацца будуць адрозныя адна ад адной гісторыі, залежна ад розных тэарэтычных мэтаў. Прагназуецца (2) рост увагі з боку гісторыкаў да тэарэтычных пытанняў; вядома, тэорыі розныя, і быць уважлівым да іх таксама можна па–рознаму. Прагназуецца (3), што гістарыяграфія стане больш сама­іра­нічнаю, чым прынята ў сучасным стылі, сціплейшаю і больш рэфлексіўнаю ў дачыненні да ўласных дапушчэнняў і высноваў. За свой пачатак яна стане браць не столькі Фукідыда, колькі Герадота. Апавядаючы пра параду Салона Крэзу, Герадот сфармуляваў прынцып напісання сваёй гісторыі — і, мабыць, нашых таксама: згодна з ім, гісторыю нельга спа­знаць з пэўнасцю, пакуль не прыйдзе той момант, калі больш не стане гісторыі і не застанецца чаго спазнаваць85. Нарэшце, уважаючы на вялізныя маштабы корпусу першаснай гістарыя­­графіі — корпусу, управіцца з якім ніяк немагчыма, — пра­гназуецца таксама развіццё (4) гістарыяграфіі ў выглядзе раз­вагаў ці каментароў, што, вытрыманыя ў Мантэневым духу і выкладзеныя ў эсэістычнай форме, будуць дэманстраваць, які сэнс мае гэты корпус для нас цяпер. У такім медытацыйным рэжыме гістарыяграфія чацвёртага падыходу будзе займацца не адкопваннем новых фактаў — то бок не гістарычным да­следаваннем у звычайным разуменні, — а філасофскаю задачай асэнсоўвання фактаў, ужо ў пэўным сэнсе „вядомых“.

Цытуючы — здаецца, па памяці — неназванага аўтара неназванага англійскага перыёдыка, Ранке напісаў аднаго разу: „Гісторыя пачынаецца на хроніцы і канчаецца на эсэ, то бок на развагах пра гістарычныя падзеі, якія знаходзяць адмысловы розгалас“86. Гэтае назіранне нагадвае, што чатыры падыходы — якія ў заходняй традыцыі варыююцца ад дапрафесійнай хронікі (з яе вераю ў звязнасць усёагульнай гісторыі, быццам ужо вядомаю) да постпрафесійнага эсэ — ужо прысутнічаюць у самой дысцыплінарнай традыцыі. Калі чытаць традыцыю пэўным чынам — з пільнай увагаю да супярэчнасцяў — мы можам угледзець выцесненыя пытанні, якія яна ставіць сама перад сабою. У гэтым сэнсе мы проста развіваем нешта такое, што ўжо ёсць у мінулым. Але канкрэтная сацыяльная сітуацыя нашага ўласнага часу — на „Захадзе“ і па–за ім — штурхае да такога чытання і надае яму аўтарытэтнасці.

Аргументацыяй, прадстаўленай у гэтым артыкуле, я ў значнай меры абавязаны свайму ўдзелу ў Праекце універсітэ­та Аёвы па рыторыцы доследу (Project on Rhetoric of Inquiry [POROI]) у 1980—90 г.; асабліва я ўдзячны Доналду Н.Мак–Клоскі і Джону С. Нэлсану [Donald N. McCloskey, John S. Nel­son]. Цягам некалькіх гадоў да гэтай працы прычыняліся наступныя навукоўцы: Лоры Брант, Кевін Бэрнэт, Эн Галахер, Кэры Гудман, Эдысан Гаў, С’юзэн Пібады, Трэнт Уатс і Гарвэл Уэлс [Lori Brandt, Kevin Burnett, Ann Gallagher, Carey Good­man, Addison Hoe, Susan Peabody, Trent Watts and Harwell Wells]. Я таксама ўдзячны шэрагу аспіранцкіх групаў на маіх курсах гістарыяграфіі ў універсі­тэтах Аёвы і Вірджыніі. Варыянты гэтай аргументацыі, па меры яе распрацоўкі, прапаноў­валіся на семінары прафесійнай рыторыкі, Універсітэт Аёвы; у Цэнтры гуманітарных даследаванняў, Мемфіскі дзяржаўны універсітэт; у Цэнтры культурных доследаў, Універсітэт Райса; на семінары гістарычнага факультэта ў Універсітэце Джона Гопкінса; на аспіранц­кім семінары Джорджа Ігерса, Універ­сітэт штата Нью–Ёрк у Буфала; на гістарычным фа­культэце Верманцкага універсітэта; а таксама ў майстэрні па рыторыцы сацыяльнай гісторыі, арганізаванай POROI і N.E.H. ва Універсітэце Аёвы. За запрашэнні дзякую Дэвіду Гілі, Томасу Гаскелу, Дораці Рос, Джорджу Ігерсу, Патрыку Хатану, Джэфры Коксу і Шэлтану Стромквісту [David Hiley, Thomas Haskell, Dorothy Ross, Georg Iggers, Patrick Hutton, Jeffrey Cox and Shelton Stromquist]. Я ўдзячны яшчэ шмат каму за карысныя заўвагі.

Пераклад Міколы Раманоўскага

 

 

* Allan Megill. „Grand Narrative“ and the Discipline of History // A New Philosophy of History. Ed. by Frank Ankersmit and Hans Kellner. London, 1995. P. 151—173.

1 Burke P. Overture: The New History, its Past and its Future // New Perspectives on Historical Writing, ed. Peter Burke. Cambridge, University Park, 1991. С. 1.

2 Гл., напр., пра „History the Great Catch–All“: Barzun J., Graff H. F. The Modern Researcher. San Diego, 4/1985. С. 8—13.

3 З пэўнымі агаворкамі і мадыфікацыямі я запазычваю тэрмін „вялікі наратыў“ у Жана–Франсуа Ліятара: Lyotard J.–F. The Postmodern Con­dition: A Report on Knowledge (1979). Trans. Geoff Bennington, Brian Massumi. Minneapolis, 1984. С. XXIII. Гэты тэрмін лёгка можна было б прыняць для азначэння ўсёабдымнага аповеду, арганізаванага паводле прынцыпу „пачатак–сярэдзіна–канец“ — самае відавочнае яго значэнне, калі ўлічыць уплыў Арыстоцеля на нашыя ўяўленні пра наратыў. Не канечне адкідаючы Арыстоцелеў погляд (бо да тае часткі гісторыі, пра якую тут ідзе гаворка, ён пасуе), я ўжываю гэты тэрмін шырэй, азначаючы ім звязны погляд — у прыватнасці, дастаткова шырокі, каб падтрымліваць прэтэнзіі на аб’ектыўнасць.

4 Гл., напрыклад: Blanke H. W. Historiographiegeschichte als Historik. Stuttgart—Bad Cannstatt, 1991 — агляд нямецкай традыцыі гістарыя­графіі, пачынаючы ад 1750 г., на 809 старонках.

5 Асабліва гл. шырока вядомы артыкул Томаса Бэндэра: Bender T. Wholes and Parts: The Need for Synthesis in American History // Journal of American History. LXXIII (1986). С. 110—136; водгукі Нэла Ірвіна Пэйнтэра, Рычарда Ўайтмана Фокса і Роя Розэнцвэйга [Nell Irvin Painter, Richard Wightman Fox and Roy Rosenzweig] і адказ Бэндэра на гэтыя водгукі былі апублікаваныя пад загалоўкам: A Round Table: Synthesis in American History // Journal of American History. LXXIV (1987). С. 107—30. Пра „майстар–наратыў“ для нямецкае гісторыі гл. таксама: Geyer M., Jarausch K. H. The Future of the German Past: Transatlantic Reflections for the 1990s // Central European History. XXII (1989). С. 229—259 (асабліва с. 234—247).

6 Выклад на больш спецыфічным узроўні менавіта амерыканскае гістарыяграфіі гл. у важнай і смелай кнізе Пэтэра Новіка: Novick P. That Noble Dream: The „Objectivity Question“ and the American Historical Profession. Cambridge, 1988. Гэты артыкул можна прачытаць як спробу сягнуць да яе глыбейшых падвалінаў. Пра шматдысцыплінарны падыход да аб’ектыўнасці гл.: Megill A. (ed.). Rethinking Objectivity. Durham, NC, 1994, асабліва: Megill А. Introduction: Four Senses of Objectivity // Ibid. C. 1—10.

7 Яскравае выключэнне сярод гісторыкаў, якіх іначай была б спакуса назваць „прафесійнымі“ — становіць Якаб Буркхарт [Jacob Burck­hardt]. Кажучы на пачатку сваёй працы „Цывілізацыя Рэнесансу ў Італіі“ (нямецкі арыгінал, 1860), што „тыя самыя даследаванні, якія далі матэрыял для напісання гэтае працы, лёгка маглі б у іншых руках не толькі атрымаць цалкам адрозную трактоўку і стасаванне, але і прывесці да істотна іншых высноў“, Буркхарт фактычна адмаўляў паняцце Гісторыі (гл.: Burckhardt J. The Civilization of the Renaissance in Italy. Trans. S. G. C. Middlemore. Harmondsworth, 1990. Part I. Introduction. C. 19).

8 Гл.: Koselleck R. Die Entstehung des Kollektivsingulars // Otto Brunner, Werner Conze, Reinhart Koselleck, eds. Geschichtliche Grundbegriffe: Historisches Lexikon zur politisch–sozialen Sprache in Deutschland. Stutt­gart, 1972—. II. С. 652. Кароткі выклад па–англійску гл.: Koselleck. On the Disposability of History // Koselleck. Futures Past: On the Seman­tics of Historical Time. Trans. Keith Tribe. Cambridge, MA, 1985. C. 200—202 (параўн. заўв. 28 ніжэй). Козэлек развівае тэзу свайго настаўніка Карла Лёвіта, які супастаўляў нямецкае die Geschichte як назоўнік адзі­ночнага ліку з адсутнасцю эквівалентнага тэрміна ў грэцкай мове. Гл.: Lцwith K. Mensch und Geschichte (1960) // Der Mensch inmitten der Geschichte: Philosophische Bilanz des 20. Jahrhunderts. Ed. Bernd Lutz. Stuttgart, 1990. C. 228.

9 Berkhofer R. F., Jr. The Challenge of Poetics to (Normal) Historical Practice // Paul Hernadi, ed. The Rhetoric of Interpretation and the Inter­pretation of Rhetoric. Durham, NC, 1989. C. 188—189. Якім чынам ад за­цікаўленасці кантэкстам прыходзяць да ідэі, што ў рэшце рэшт існуе толькі адзіны кантэкст? Ад назірання, што гістарычная праца „багатая на кантэкст“, на практыцы бывае лёгка перайсці да высновы, што аповед, які ў ёй выкладаецца, „улічвае і інтэгруе ўсё значнае, усіх асобаў ці ўсе рашэнні“; гл.: Kammen M. Historical Knowledge and Under­standing // Selvages and Biases: The Fabric of History in American Culture. Ithaca, 1987. С. 37.

10 Mink L. O. Narrative Form as a Cognitive Instrument // Historical Under­standing. Ed. Brian Fay, Eugene O. Golob, Richard T. Vann. Ithaca, 1987. C. 194—195.

11 Krieger L. Time’s Reasons: Philosophies of History Old and New. Chicago, 1989. C. XI і passim. Прыхільнасць Крыгера да „традыцыйнай гістарычнай дысцыпліны“ прывяла яго да некаторых аблудных прачытанняў, калі ён звярнуўся да гістарыяграфіі 1960–х і 1970–х г. (гл. асаблі­ва с. IX—XII, 1—6), але гэта не адмаўляе вялікіх заслугаў ягонае кнігі. Гл. таксама: Krieger L. Ranke: The Meaning of History. Chicago, 1977, у якой развіваецца падобная аргументацыя, хоць і ў менш агульнай форме.

12 Krieger. Time’s Reasons… C. 170.

13 Стандартны агляд усёагульнай гісторыі на пачатку Новага часу гл.: Klempt A. Die Sдkularisierung der universalhistorischen Auffassung im 16. und 17. Jahrhundert: Zum Wandel des Geschichtsdenkens im 16. und 17. Jahrhundert. Gцttingen, 1960. Гл. таксама: Universal History: A Troub­led Tradition // Breisach E. Historiography: Ancient, Medieval, and Mo­dern. Chicago, 1983. С. 177—185. Апошнім часам усёагульная гісторыя была ўваскрошана ў зусім інакшым, але па–ранейшаму ква­зі­­тэалагічным кантэксце, гл.: Fukuyama F. The End of History and the Last Man. New York, 1992, асабліва раздзел 5, „An Idea for a Uni­versal History“, с. 55—70.

14 Kant I. Idea for a Universal History from a Cosmopolitan Point of View (1784). Trans. Lewis White Beck // Kant. On History. Ed. Lewis White Beck. Indianapolis, 1963. C. 11—26; Kant. An Old Question Raised Again: Is the Human Race Constantly Progressing (1795). Trans. Robert E. Anchor // Kant. On History. C. 137—154. Падрабязны дэканструкцыйны разбор твораў Канта пра ўсёагульную гісторыю гл.: Fenves P. D. A Peculiar Fate: Metaphysics and World–History in Kant. Ithaca, 1991.

15 Kant. Idea for a Universal History… С. 11, 23—36.

16 Kant. Op. cit. С. 25.

17 Kant. An Old Question Raised Again. С. 141—142.

18 Kant. Op. cit. С. 143—145. Пра стаўленне Канта да Французскае рэва­лю­цыі гл.: Krieger. The German Idea of Freedom. Boston, 1957. С. 104—105.

19 Самую дэталёвую фармулёўку гэтага погляду гл.: Hegel G. W. F. The Philosophy of History. Trans. J. Sibree. New York, 1956. Сціслы выклад гл.: Hegel. Philosophy of Right. Trans. T. M. Knox. Oxford, 1952. С. 216—223. У Гегеля тэалагічнае абгрунтаванне вялікага наратыву асабліва відавочнае. Адзначма яго вядомую заяву: „У тым, што сусветная гісторыя ёсць гэты працэс развіцця… палягае сапраўдная тэадыцэя, апраўданне Бога ў гісторыі“ (Philosophy of History. С. 457). Пра ролю „хрысціянскай тэалогіі гісторыі“ ў Гегеля гл.: Dickey L. Hegel: Religion, Economics, and the Politics of Spirit, 1770—1807. Cambridge, 1987. С. 149.

20 Schiller F. von. Was heisst und zu welchem Ende studiert man Universal–Geschichte? // Wolfgang Hardtwig, ed. Ьber das Studium der Geschichte. Munich, 1990. С. 18—36 (27).

21 Гэта адзначае Mink. Op. cit. (сп. 10). С. 189.

22 Гл. Herder J. G. A. L. Schlцzers Vorstellung seiner Universal–Historie // Herder. Sдmmtliche Werke. Ed. Bernhard Suphan. 33 vols. Berlin, 1877—1913. V. С. 436, 438. Гл. таксама: Schlцzer A. W. von. Vorstellung seiner Universal–Historie. 2 vols. Gцttingen, 1772—73. 11. „Vorbericht“. Цытата з Шлёцэра пададзена паводле: Reill P. H. The German Enlightenment and the Rise of Historicism. Berkeley, 1975. С. 47, 232—233, сп. 59.

23 Гл. дадатак Ранке да ўводзінаў у ягоны курс летняга семестра 1848 г. [„Erster Teil der Weltgeschichte oder Geschichte der alten Welt“], пад рэдакцыйнай назваю: Die Universalgeschichtsschreibung seit dem 16. Jahrhundert // Ranke L. von. Aus Werk und Nachlass. Ed. Walther Peter Fuchs and Theodor Schieder. 4 vols. Vienna, 1964—175. IV: Vor­lesung­seinleitungen. Ed. Volker Dotterweich, Walther Peter Fuchs. С. 208—210.

24 Гэта з мноствам падрабязнасцяў паказаў Крыгер. Гл. ягоную працу: Krieger. Ranke… (цытаваную ў заўв. 11). С. 103, 107, 112—115, 124, 151—152 і passim. Дакументацыю зацікаўленняў Ранке ўсёагульнай гісторыяй гл. пад „Universalgeschichte, –Historie“ у прадметным паказніку: op. cit. (сп. 23). IV.

25 Ranke. [Die Notwendigkeit universalgeschichtlicher Betrachtung]. Ibid. IV. С. 297—298. Trans. Wilma A. Iggers, пад назваю: The Role of the Particular and the General in the Study of Universal History (A Manu­script of the 1860s) // Ranke. The Theory and Practice of History. Ed. Georg G. Iggers, Konrad von Moltke. New York, 1983. С. 58—59.

26 Ranke L. Neuere Geschichte seit dem Anfang des 17. Jahrhunderts (28. Oktober 1867—10. Mдrz 1868) // Op. cit. (сп. 23). IV. С. 411. Як слушна зазначыў Крыгер, „раз за разам [Ранке] настойліва паўтарае, што поспех гісторыка ў спасціжэнні аб’ектыўнае звязнасці ўсёагульнае гісторыі — толькі справа часу“ (Op. cit., сп. 11). С. 103.)

27 Ranke L. Idee der Universalhistorie [тэкст лекцыі 1831—32] // Op. cit. (сп. 23). С. 74—75. Скарочаны перакл. — Wilma A. Iggers, пад назваю: On the Character of Historical Science (A Manuscript of the 1830s) // Ranke L. Op. cit. (сп. 25). С. 36.

28 Козэлек даводзіць што ўзнікненне тэрміна „гісторыя“ (die Geschichte) як „зборнага назоўніка ў адзіночным ліку“, ужыванага без дапаўнення, датуецца канцом XVIII ст.: „Толькі прыкладна ад 1780 г. можна казаць пра «гісторыю ўвогуле», «гісторыю ў сабе і для сябе», «чыстую і простую гісторыю»“ — у адрозненне ад гаворкі пра „гісторыю X“ і „гісторыю Y“; гл.: Koselleck, перакл. Tribe. Op. cit. (сп. 8). С. 200. Можна меркаваць, што пашырэнне ўяўлення пра гісторыю як пра “зборны назоўнік у адзіночным ліку“, што адбылося ў ХIX ст., сталася кампенсацыяй за адтэрмінаванне тае будучыні, на якую планавалася апавяданне вялікага наратыву. Калі ўважалася, што вялікі наратыў можна распавесці або пераказаць сёння, не было патрэбы семантычна настойваць на еднасці Гісторыі. Аднак сітуацыя змянілася, калі апавяданне вялікага наратыву было адкладзена.

29 Ranke L. Op. cit. (сп. 27). С. 82—83. Trans. Iggers. С. 44.

30 Леапольд Ранке — Гaйнрыху Ранке, ліст ад сакавіка 1820 г. // Ranke, Leo­pold von. Das Briefwerk. Ed. Walther Peter Fuchs. Hamburg, 1949. С. 18. Перакл. з: Krieger. Op. cit. С. 361.

31 Bury J. B. The Science of History // Fritz Stern, ed. The Varieties of History from Voltaire to the Present. New York, 2/1972. С. 219.

32 Ibid. С. 217. Цытуецца: Thomas Arnold. Lectures on Modern History. New York, 1874. С. 46.

33 Krieger. Op. cit. (n. 11). С. 242.

34 Bury. Op. cit. (n. 31). С. 210.

35 Параўн. вядомае выказванне Ранке: „Я імкнуўся, так бы мовіць, прыглушыць сваё «я» і толькі пераказваць рэчы, якім магутныя сілы да­зволілі ўзнікнуць і якія паўставалі і мацнелі цягам стагоддзяў адна з аднае і адна праз адну“. Ranke. Englische Geschichte, vornehmlich im Siebzehnten Jahrhundert. Fьnftes Buch. „Einleitung“ // Sдmtliche Werke. 2 Gesammtausgabe. 54 vols. Leipzig, 1867—1890. XV. С. 103.

36 Bury. Op. cit. (сп. 31). С. 213, 216.

37 Ibid. С. 219.

38 Droysen J. G. Outline of the Principles of History. Trans. E. Benjamin Andrews (пераклад працы: Droysen. Grundriss der Historik. Rev. 3/1882). Boston, 1893. Sect. 81. С. 47. Гэтая праца змяшчае ў сціслым выглядзе развагі, якія былі разгорнутыя шырэй у пасмяротна апублікаваным рукапісе Дройзэнавых лекцыяў: Johann Gustav Droysen. Historik. Ed. Peter Leyh. 3 vols. Stuttgart, 1977 [тамы II і III чакаюць выхаду]. У гэтае апошняе выданне ўключана (с. 413—488) узнаўленне Grundriss паводле публікацыі 1882 г.

39 Droysen. Trans. Andrews. Appendix II. Art and Method. С. 118. Пар.: Droysen. Historik. С. 69: „дзеі, якімі займаецца нашая навука, …гістарычныя толькі таму, што мы лічым іх гістарычнымі: не самі па сабе і аб’ектыўна, а ў нашым доследзе [Betrachtung] і праз яго“ [з рукапісу Дройзэнавых лекцыяў 1857 г.].

40 White H. den. Droysen’s Historik: Historical Writing as a Bourgeois Science // The Content of the Form. Baltimore, London, 1987. С. 99. Гл. таксама: Jцrn Rьsen. Begriffene Geschichte: Genesis und Begrьndung der Geschichtstheorie J. G. Droysens. Paderborn, 1969. С. 119.

41 Звернем увагу на заяву Дройзэна (Trans. Andrews. Part I. С. 6): „Назі­ранне над сучаснасцю вучыць нас, што кожны факт з розных пунктаў гледжання разумеецца, апісваецца і звязваецца з іншымі па–рознаму; што кожная справа і ў прыватным, і ў грамадскім жыцці атрым­лівае са­мыя разнастайныя тлумачэнні. Чалавеку, асцярожнаму ў мер­ка­ваннях, цяжка будзе выснаваць з мноства настолькі розных вы­каз­ванняў хоць бы збольшага надзейны і трывалы малюнак таго, што ад­бы­валася і якія пры гэтым ставіліся мэты“. Гл. таксама, на тую ж тэ­му, рукапіс ягоных лекцыяў 1857 г.: Historik. С. 113—114, 236—238.

42 Ranke L. The Great Powers (1833). Trans. Hildegarde Hunt Von Laue // Ranke. Op. cit. (сп. 25). С. 65—101, асабліва 99—101. Тут Ранке цвердзіць, што „сусветная гісторыя не прадстаўляе такой хаатычнай, бурнай, супярэчлівай і бессістэмнай чарады дзяржаў і народаў, як выглядае на першы погляд“ (С. 100). Выявіць гэтую падставовую еднасць Ранке памагло перакананне, што еўрапейская гісторыя павінна разглядацца як сусветная — гэткі пункт гледжання быў пашыраны сярод еўрапейскіх інтэлектуалаў ХIX ст. Пра універсалізм Ранке ў агульным плане гл.: Krieger. Elements of Early Historicism: Experience, Theory, and History in Ranke // History and Theory. XIV (1975). С. 1—14, асабліва 9—14. Пра тое, як Дройзэн адмаўляў канцэпцыю еўрапейскай сістэмы вялікіх дзяржаў, гл.: Iggers G. G. The German Con­ception of History: The National Tradition of Historical Thought from Herder to the Present. Rev. ed. Middletown, CT, 1983. С. 106—107. Пра „дысідэнцкі“ статус Дройзэна ў нямецкай гістарычнай традыцыі гл.: Michael J. MacLean, „Johann Gustav Droysen and the Development of Historical Hermeneutics“, History and Theory, XXI (1982), С. 364—365.

43 Гл.: Droysen. Trans. Andrews. Op. cit. (n. 38). Sect. 73. С. 44: „Нават самыя прыватныя з людскіх дачыненняў, імкненняў, чыннасцяў і г.д. маюць пэўную працягласць, сваю гісторыю, і для людзей, уключаных у іх, з’яўляюцца гістарычнымі. Адгэтуль — сямейныя гісторыі, мясцовыя гісторыі, спецыяльныя гісторыі. Але па–над усімі гэткімі гісторыямі ёсць Гісторыя“.

44 Новік (Novick, op. cit., сп. 6) у асноўным падтрымлівае маю тэзу, што прафесійныя гісторыкі XX ст. (прынамсі амерыканскія) пераважна згаджаюцца з трэцім падыходам. Пра тое, як гэта адбываецца, можна было б напісаць салідную працу, але адзначым наступныя моманты: (1) Новік вызначыў, што настойванне на аўтаномнасці шырока распаўсюджана ў гістарычнай прафесіі (с. 361—411). Яно — ці не самая характэрная пазіцыя для „трэцяга падыходу“, бо дапускае, што гісторыкі ў прынцыпе могуць прыйсці да погляду на гісторыю, не заплямленага ірэлевантнымі знешнімі ўплывамі, але не патрабуе, каб яны гэта сапраўды рабілі. (2) Ён вызначыў, што гісторыкі, як правіла, дбаюць пра „канвергентнасць“ гістарычнай інтэрпрэтацыі, хоць і сустракаюць на гэтым шляху перашкоду за перашкодай (с. 206—207, 320—321, 438, 457—458, 465 і passim). Прага адзінага аўтарытэтнага наратыву, спалучаная з заўсёднай немагчымасцю яго ўзнікнення, — характэрная рыса трэцяга падыходу. (3) Ён вызначыў шырокую распаўсюджанасць погляду на фрагментацыю як на нешта кепскае (с. 577—591 і passim). Гэта наводзіць на думку, што адзіны аўтарытэтны наратыў — рэч добрая, нават калі яго ніколі немагчыма распавесці. (4) Ён вызначыў, што ідэя і ідэал „аб’ектыўнасці“ (с. 1) — паняцця, якое гісторыкі з гатоўнасцю прызнаюць недасяжным — трывае з даўніх часоў. Вялікі наратыў, зноў жа, адносіцца на ідэальны ўзровень.

45 Разгледзім працу: Wells H. G. The Outline of History, Being a Plain History of Life and Mankind. 2 vols. London, 1920; New York, 1921, якая рашуча пярэчыць адзначанаму тут погляду (гл. асабліва раздзел 41, „The Possible Unification of the World into One Community of Know­ledge and Will“, II, с. 579—589). Збянтэжаная рэакцыя прафесійных гісторыкаў на Уэлса, якая назіраецца ад самых 1920–х г., дэманструе іхняе перакананне, што такіх рэчаў у гістарыяграфіі проста не прынята рабіць.

46 Droysen. Trans. Andrews. Op. cit. (сп. 38). Sect. 15. С. 15. Гл. таксама: Droysen. Vorlesung ьber das Zeitalter der Freiheitskriege. 1/2. Gotha, 1886. С. 4: „Нашая вера дае нам суцяшэнне, што боская рука пад­трымлівае нас, што яна накіроўвае лёсы вялікіх і малых. І гістарычная навука не мае вышэйшае задачы, чым апраўдваць гэтую веру: праз гэта яна стаецца навукаю. Яна шукае і знаходзіць у гэтых бурных хвалях [wьsten Wellengang] напрамак, мэту, план“. Рузэн (Rьsen, op. cit., сп. 40) адмыслова падкрэслівае прыхільнасць Дройзэна да вялікага наратыву свабоды паводле Гегеля (гл. асабліва с. 116—130).

47 Гл.: Dilthey W. Introduction to the Human Sciences (нямецкі арыгінал, 1883). Ed. Rudolf A. Makkreel and Frithjof Rodi. Trans. Michael Neville. Princeton, 1989. С. 50; Oakeshott M. Experience and its Modes. Camb­ridge, 1933. Асабліва с. 92—96; і Oakeshott. The Activity of Being an Historian // Rationalism in Politics and other Essays. New York, 1962. С. 137—167.

48 Філасофія Колінгвуда ўвогуле і ягоная тэорыя гістарыяграфіі ў прыватнасці задаюць нямала цікавых тэарэтычных і экзэгетычных загадак, якія тут разбіраць не выпадае. Сярод разбораў ягонае працы гл. асабліва: Mink L. O. Mind, History, and Dialectic: The Philosophy of R. G. Collingwood. Bloomington, 1969; Van Der Dussen W. J. History as a Science: The Philosophy of R. G. Collingwood. The Hague, 1981; Re­asses­sing Collingwood // History and Theory. XXIX. 1990 [essays by James Patrick, James Connelly, W. Jan Van Der Dussen, Leon J. Goldstein, Michael A. Kissell and G. S. Couse].

49 Абмеркаванню гэтае тэзы прысвечана значная частка „Эпілегаменаў“ [Epilegomena] да працы The Idea of History: Collingwood R. G. The Idea of History. Oxford, 1946. С. 205—334, асабліва 266—302. Кантыянскія карані сваёй тэорыі ён адзначае ў гэтай кнізе некалькі разоў (с. 60, 236, 240).

50 Некаторыя звязаныя з гэтым пасажы гл.: Collingwood R. Op. cit. С. 209, 236, 256.

51 Ibid. С. 210, 231.

52 Collingwood R. An Autobiography. Oxford, 1939. С. 77.

53 Ibid. С. 59.

54 Ibid. С. 79, 147—167.

55 Ibid. С. 167. У гэтым раздзеле Колінгвуд вылучае трох Р. Дж. Колінгвудаў, адзін з якіх жыў „як прафесійны мысляр“ (с. 151), а двое астатніх адпаведна верылі ў еднасць тэорыі і практыкі і агітавалі за яе.

56 Гісторыкі, чытаючы Колінгвуда, як правіла, прамінаюць ягоную „Аўтабіяграфію“; гэта — у спалучэнні з іхняй, характэрнай для „трэцяга падыходу“, перадузятай прыхільнасцю да дакладна вызначаных бар’ераў паміж дысцыплінамі — можа патлумачыць, чаму адмаўленне Колінгвудам аўтаномнасці гістарыяграфіі так часта ігнаравалася. Так, метадалогія гісторыі палітычнае думкі, звязаная з Скінэрам, Покакам [Quentin Skinner, J. G. A. Pocock] і некаторымі іншымі гісторыкамі, часткова натхнялася „аўтанамісцкім“ прачытаннем Колінгвуда; гл.: Skinner Q. Meaning and Understanding in the History of Ideas // History and Theory. VIII. 1969. С. 3—53. Аднак калі Покак, напрыклад, пісаў, што „шлюб“ паміж гісторыяй і тэорыяй спараджае псеўдагісторыю, так што абедзве яны, як тыя сава і арол, не павінны „залятаць на тэрыторыю адна аднае“, або — скарыстаўшы іншае яскравае па­раў­нанне — што гісторыя і тэорыя быццам караблі ноччу: яны могуць абменьвацца між сабой інфармацыяй, але павінны трымацца радыкальна розных курсаў! Пішучы ўсё гэта, ён фармуляваў пазіцыю, рэзка супярэчную Колінгвудавай. Гл.: Pocock J. G. A. Political Theory, History, and Myth: A Salute to John Gunnell // Annals of Scholarship. 1. 1980. С. 23, 24. Стандартнае герменеўтычнае назіранне: інтэрпрэтатар знаходзіць у інтэрпрэтаваным толькі тое, што сам гатовы ўбачыць. У гэтым артыкуле паказваецца такі Колінгвуд, да якога гісторыкі не былі гатовыя.

57 Collingwood R. Op. cit. (n. 49). С. 282—302.

58 Ibid. С. 247 [курсіў мой], 246.

59 Schlцzer. Op. cit. (сп. 22). 11. „Vorbericht“.

60 Ranke L. Op. cit. (сп. 25). С. 297.

61 American Historical Association. Program of the One Hundred Seventh Annual Meeting, December 27—30, 1992, Washington, D.C. Washington, DC, 1992. С. 40.

62 Ankersmit F. R. Historiography and Postmodernism // History and Theory. XXVIII. 1989. С. 137. (Рэд.: беларускі пераклад гл.: Анкерсміт Ф. Гістарыяграфія і постмадэрнізм // БГА. Т. 9. (2002). Сш. 1—2 (16—17). С. 105—128).

63 Ibid. С. 149. Разважанні Анкерсміта пра паняцці „the pull of the frame“ і „notation“ гл. у ягонай працы: Ankersmit F. R. The Reality Effect in the Writing of History; the Dynamics of Historiographical Topology. Amster­dam, 1989, асабліва с. 27—30, 32. Пра паняцце „notation“ гл.: Barthes R. The Reality Effect (фр. арыгінал 1974) // The Rustle of Language. Trans. Richard Howard. New York, 1984. С. 141—142.

64 Гл.: Derrida J. „Diffйrance“, Margins of Philosophy (фр. арыгінал 1971). Trans. Alan Bass. Chicago, 1982. С. 1—27. Паняцце „адпачаткавай адрознасці“ [originary difference] не зводзіцца да радыкальнага тэкстуалізму, які часам — хоць, я думаю, пераважна памылкова — выносяць з твораў Дэрыды.

65 Гл. Rescher N. The Strife of Systems: An Essay on the Grounds and Im­plications of Philosophical Diversity. Pittsburgh, 1985. С. XI, 276—277 і passim.

66 Dogan M., Pahre R. Creative Marginality: Innovation at the Intersections of Social Sciences. Boulder, CO, 1990. Гл. таксама: Geertz C. Blurred Gen­res: The Refiguration of Social Thought (першая публікацыя 1980) // Local Knowledge: Further Essays in Interpretive Anthropology. New York, 1983. С. 19—35. Тэрмін „blurred genres“ [размытыя жанры], аднак, патэнцыйна памылковы, бо „размытасць“ можа ўспрымацца як  ня­стача яснасці, а „жанр“ — як адзнака таго, што змена, пра якую ідзе гаворка, ёсць справа ўсяго толькі літаратурнага модусу.

67 Мабыць, цэнтральны яе тэкст — калі тэрмін „цэнтральны“ сюды пасуе — гэта Lyotard. Op. cit. (сп. 3). Гл. таксама: Megill A. What Does the Term „Postmodern“ Mean? // Annals of Scholarship. VI. 1989. С. 129—151.

68 Гл., напрыклад, заўвагі універсітэцкага адміністратара, які займаецца справамі кафедральных пасадаў, павышэння па службе і атэстацыяў: „Мы рэдка прызнаем, што „мультыкультурныя“ напружанні можна знайсці не толькі ў этнічных і расавых пытаннях, але і ў нашых дысцыплінах і паміж імі… Мяне ўражвае, як радыкальна адрозніваецца светапогляд у выкладчыкаў розных дысцыплінаў“. Rodrigues R. J. Rethinking the Cultures of Disciplines // Chronicle of Higher Education. 29 April 1992. С. B1—2.

69 Гл., сярод іншага: Traweek S. Border Crossings: Narrative Strategies in Science Studies and among Physicists in Tsukuba Science City, Japan // Andrew Pickering, ed., Science as Practice and Culture. Chicago, 1992. С. 429—465. Тэма маргінальнасці або стану неадпаведнасці (bachigai) у Трэвік нашмат шырэйшая, чым можна выснаваць з загалоўка; аўтарка прапануе цэлае інтэлектуальнае падарожжа. Пра эпістэмалагіч­ны выйгрыш ад заняткаў маргінальнасцю гл.: Harding S. After the Neut­rality Ideal: Science, Politics, and „Strong Objectivity“ // Social Research. LIX. 1992. С. 567—587, асабліва 577—585.

70 Braudel F. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Phi­­lip II (2/1966). Trans. Siвn Reynolds. 2 vols. New York, 1973. II. С. 1238.

71 Гэта ж тычыцца і характэрнага для трэцяга падыходу стандарту аўтаномнасці, якім прынята ганарыцца. Бо калі аўтаномія гісторыі становіць вартасць, то чаму немагчыма „аўтаномія інтэлектуальнае гісторыі“? Гл.: Krieger. The Autonomy of Intellectual History // Journal of the History of Ideas. XXXIV. 1973. С. 499—516. А калі аўтаномія інтэлектуальнай гісторыі будзе вартасцю, то чаму немагчыма аўтаномія любых іншых гісторыяў, такіх, як гісторыя Францыі напачатку Новага часу або Амерыкі напрыканцы Новага часу?

72 Гэта прадэманстравана ў працы: Kellner H. Disorderly Conduct: Brau­del’s Mediterranean Satire // Language and Historical Representation: Getting the Story Crooked. Madison, 1989. С. 153—187.

73 Braudel. Civilization and Capitalism: 15th—18th Century (фр. арыгінал 1979). Trans. Siвn Reynolds. 3 vols. New York, 1981—84.

74 Veyne P. Writing History: Essay on Epistemology (фр. арыгінал 1971). Trans. Mina Moore–Rinvolucri. Middletown, CT, 1984. С. 26: „Гісторыя з вялікай літары… не існуе. Існуюць толькі „гісторыі [таго ці гэтага]“ (вядома, гэта адваротна таму працэсу, які, паводле назірання Козэлека (op. cit., n. 8), адбываўся ў канцы ХVIII ст.). Гл. таксама Фурэ, чый пераход ад „наратыўнай гісторыі“ да „праблемна–арыентаванай гісторыі“ меў на мэце пераадолець сучаснае „памнажэнне гісторыяў“; гл. ягоную працу: Furet. In the Workshop of History (фр. арыгінал 1982). Trans. Jonathan Mandelbaum. Chicago, 1982. С. 16.

75 Пра першае гл.: Aydelotte W. O., Bogue A.G., Fogel R. W., eds. The Dimensions of Quantitative Research in History. Princeton, 1972. Асабліва с. 3—14. Пра апошняе гл.: Hunt L., ed. The New Cultural History. Ber­keley, 1989. Асабліва с. 1—12.

76 Гл.: Novick. Op. cit. (сп. 6). С. 591, сп. 20 — пра гістарычны факультэт Чыкагскага універсітэта: „У Чыкагскім універсітэце… на 1987 г., агулам беручы, палова выкладчыкаў… займала таксама пасады ў іншых аддзяленнях універсітэта, а іншыя актыўна ўдзельнічалі ў праграмах рэгіянальных даследаванняў, якія не прадугледжвалі адмысловых прызначэнняў. І тым не менш пераважная бальшыня без ваганняў і недвухсэнсоўна называла сябе гісторыкамі, а іншыя заняткі стаялі для іх на другім месцы“.

77 Тут наводзіць на думкі праца Ліятара, гл.: Lyotard. Op. cit. (n. 3). Асабліва sect. 13, „Postmodern Science as the Search for Instabilities“. С. 53—60.

78 Разгледзім наступную абвестку з Чыкагскага універсітэта: „Ад 1 ліпеня [1984 г.] факультэты біяхіміі і малекулярнай біялогіі, а таксама факультэт малекулярнай генетыкі і клеткавай біялогіі заступаюць месца факультэтаў мікрабіялогіі, біяхіміі, а таксама біяфізікі і тэарэтычнай біялогіі“. University of Chicago Magazine. VII. 1984. С. 3—4; цыт. з працы: Novick. Op. cit. С. 585 сп. 13. Агульная прыхільнасць да „навуковага метаду“ аблягчае перанос бар’ераў, якія з гэтай прычыны пачынаюць успрымацца як усяго толькі ўнутраныя. Гл. таксама: Noiriel G. Foucault and History: The Lessons of a Disillusion. Journal of Modern History. LXVI. 1994. С. 567.

79 T. S. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (першае выданне, 1962; перагледжанае і дапоўненае, Chicago, 2/1970). Іншая, больш даступная гібрыдная праца — Hawthorn G. Plausible Worlds: Possibility and Understanding in History and the Social Sciences. Cambridge, 1991.

80 Паколькі папулярнасць гісторыі дыскутуецца, варта, мабыць, адзначыць, што „Структура навуковых рэвалюцыяў“ разышлася нашмат большым накладам, чым любая іншая акадэмічная праца гісторыка на памяці людзей і чым любая праца з гісторыі, акрамя некаторых „папулярных“. Ад яе першага выпуску 5 сакавіка 1962 г. да студзеня 1991 г. было прададзена 768 774 асобнікаў. (За гэтыя звесткі дзякую Дугласу Мітчэлу [Douglas Mitchell], рэдактару аддзела сацыялогіі і гісторыі ў выдавецтве Чыкагскага універсітэта). Больш за тое, звесткі пра цытаванне ясна сведчаць, што шмат хто з навукоўцаў сапраўды прачытаў гэтую кнігу, прынамсі часткова.

81 Collingwood. Op. cit. (сп. 49). С. 246. Ён, вядома, не адзначае (гл.: Hawthorn. Op. cit., сп. 79), што гістарычны свет суправаджаецца несканчоным мноствам такіх, якія супярэчаць фактам — то бок белетрыстычных.

82 Гл.: White H. Metahistory: The Historical Imagination in Nineteenth–Century Europe. Baltimore, 1973; Bann S. The Clothing of Clio: A Study of the Representation of History in Nineteenth–Century Britain and France. Cambridge, 1984; White H. Op. cit. (сп. 40); Kellner. Op. cit. (сп. 72); Carrard P. Poetics of the New History: French Historical Discourse from Braudel to Chartier. Baltimore, I992; і артыкулы Ф.Р.Анкерсміта, асаблі­ва: Ankersmit F. R. The Dilemma of Contemporary Anglo–Saxon Philo­sophy of History // History and Theory. XXV. 1986. С. 1—27; Ankersmit F. R. The Use of Language in the Writing of History // Hywell Coleman, ed. Working with Language: A Multidisciplinary Consideration of Language Use in Work Contexts. Berlin, 1989. С. 57—81; Ankersmit F. R. Op. cit. (сп. 62 і 63).

83 Гл., напр.: Spence J.D. The Death of Woman Wang. New York, 1978. Davis N. Z. The Return of Martin Guerre. Cambridge, MA, 1983. Davis. Fiction in the Archives: Pardon Tales and their Tellers in Sixteenth–Century France. Stanford, 1987. Rosenstone R.A. Mirror in the Shrine: American Encounters with Meiji Japan. Cambridge, MA, 1988. Farber D. Chicago ’68. Chicago, 1988.

84 Відавочны прыклад — Кун (Kuhn. Op. cit., сп. 79). Прыйсці на дапамогу тэорыі было свядомым намерам з ягонага боку: „Гісторыя, калі разглядаць яе не проста як сховішча анекдотаў ці фактаў, размешчаных у храналагічным парадку, магла б стаць асновай для рашучай перабудовы тых уяўленняў пра навуку, якія склаліся ў нас на цяперашні момант“ (с. 1).

85 Herodotus. The History. Trans. David Grene. Chicago, 1987. 1.32, с. 47—48; 1.91, с. 76—77; 1.5, с. 35.

86 Ranke. Op. cit. (сп. 26). IV. С. 412: „Geschichte beginnt mit Chronik und endet mit Essay, das ist, in der Reflexion ьber die historischen Ereignisse, die dort besonders Anklang findet“. (Падобна, што гэты пасаж Ранке выкарыстаў яшчэ ў праспекце курса летняга семестра 1853 г. — крыніцы я не знайшоў.)

 

змест