Stern, Dieter Hubert. Die Liederhandschrift F 19—233 (15) der Bibliothek der Litauischen Akademie der Wissenschaften: Eine kommentierte Edition. Köln; Weimar; Wien: Böhlau Verlag, 2000. 767 S. (Bausteine zur slavischen Philologie und Kulturgeschichte, Reihe B: Editionen, Neue Folge, Bd. 16)

Кніга маладога нямецкага даследчыка Дытара Губерта Штэрна ўяўляе сабой каментаваную публікацыю зборніка 213 сілабічных духоўных песняў, г. зв. псальмаў. Такія песні ўваходзілі ў склад уніяцкіх ненатаваных спеўнікаў, вядомых пад назвай багагласнік. Рукапіс, даследаваны сп. Штэрнам, — практычна адзіны пакуль вядомы беларускі варыянт багагласніка, усе іншыя паходзяць з паўднёвага захаду Ўкраіны (19). Рукапіс быў створаны ў Супрасльскім кляштары, паводле абгрунтаваных датаванняў даследчыка (з улікам філіграняў і згадак гістарычных асоб ды падзей), у 1740–х г., хоць праца па збіранні тэкстаў распачалася ў 1720–я г. (40—48). У XIX ст. пасля скасавання уніяцкай царквы ў Расійскай імперыі рукапіс трапіў у Вільню і цяпер захоўваецца ў бібліятэцы АН Літоўскай Рэспублікі (былой Віленскай Публічнай).

Рукапіс складаецца з чатырох няроўных частак, пазначаных даследчыкам A, B, C і D (17), якія адрозніваюцца складам і почыркам. Частка A ўтрымлівае 184 песні, што падзяляюцца на 4 раздзелы (песні Хрыстовыя, песні на багародзічныя святы, песні святым, агульныя песні), такі падзел адлюстраваны і ў першым друкаваным багагласніку (Пачаеў, 1790). Паводле свайго складу гэтая частка адпавядае зместу і парадку каталіцкага спеўніка, якому паслядоўнічаюць таксама польскія і чэшскія канцыяналы (19). Аднак парадак царкоўных святаў года ў гэтай частцы адпавядае праваслаўнай традыцыі, што адрознівае рукапіс ад пачаеўскага выдання (25). У адной з песняў гэтай часткі згадваецца нейкі ярэй Радыён, што святарыць у храме Св. Міколы. Частка B утрымлівае 11 песняў, прысвечаных асобным святам царкоўнага года і дакладна датаваных у маргіналіях з кастрычніка 1741 да кастрычніка 1742 г. (26—27); першая песня гэтай часткі ўтварае акраверш з імем Дымітрыя Твардзіевіча, пад апошняй песняй ёсць запісы лацінкаю Ян Аліневіч і Ян Алінеў, праўда, іншым, пазнейшым почыркам (28—29). Тры песні з гэтай часткі маюць свае варыянты ў частцы A і, на думку сп. Штэрна, перанесены туды з часткі B (27). Частка C утрымлівае лацінскія гімны і малітвы разам з іх царкоўнаславянскімі перакладамі (усяго 6 тэкстаў) у дзвюх версіях, некаторыя з якіх нясуць сляды карэгавання; у адным месцы пазначана, што пераклад выкананы святаром базыліянскага чыну Спірыдонам Яхімовічам (27—28, 29). Частка D утрымлівае выкананы ў Супраслі царкоўнаславянскі вершаваны пераклад некаторых гімнаў лацінскіх афіцый на свята непарочнага зачынання багародзіцы (7 тэкстаў). Увесь зборнік напісаны скорапісам, прычым часткі C і D напісаны почыркам, аднолькавым з першай часткай (27, 49—50), таму яны, магчыма, належаць менавіта Спірыдону Яхімовічу (28).

Пра асобу Дымітрыя Твардзіевіча і Яна Аліневіча нічога невядома, а вось нейкі Спірыдон Яхімовіч, як высветліў сп. Штэрн, каля 1728 г. быў рэктарам біскупскай школы ва Ўладзіміры–Валынскім, якая паўстала яшчэ ў XVI ст. і з 1670 г. знаходзіліся пад кіраўніцтвам базыльян. Яго брат Язафат Яхімовіч быў архімандрытам базыльянскага кляштара ў Гoрaднi, і Спірыдон наведваў яго, а значыць, мог бываць у Супраслі (29). Даследчык выводзіць, што зборнік быў складзены ў Супраслі (31—32), на што паказваюць таксама і філіграні паперы (32, 41), хоць яго творы ды пераклады маглі паўстаць у іншых рэгіёнах. Дзеля высвятлення гэтага пытання ён аналізуе тапаніміку культаў мясцовых святых і ікон, што згадваюцца ў песнях (34—40). Толькі адзін тапонім паходзіць з Беларусі: Ятвеск пад Ваўкавыскам, астатнія звязаныя з Падоллем і Валынню: Камянец–Падольскі, Трэмбоўля, Насташаў пад Тарнопалем, вёскі Галубіца, Плеснічка і Падгорацкі базыльянскі кляштар у Золачэве пад Львовам, Пачаеў на Валыні, Падкамень каля Бродаў, Трасцянец пад Брацлавам, няяснай застаецца лакалізацыя такіх назваў, як Палганаў, вёска Лінкова, Махнацін. Рэаліі і гістарычныя падзеі, згаданыя ў паасобных песнях, адсылаюць да часоў Патопу і турэцкіх набегаў, што мае, аднак, хутчэй фальклорны характар, тады як розныя пераносы св. рэліквій, г. зв. translatio, і паралелі ў іншых рукапісаных багагласніках указваюць на 2–ю палову XVII — першую чвэрць XVIII ст. (42—45).

З мэтай высветліць месца ўзнікнення рукапісу і дачыненне да іншых зборнікаў (49) даследчык прааналізаваў яго дыялектныя асаблівасці (64—81). Мове пісца зборніка ўласцівыя наступныя дыялектныя рысы: вымаўленне гука, блізкага да [і], на месцы былой <ѣ> (вира, владитель, возвестилесь), зацвярдзeнне <r’> (зора, горача, цара), лабіялізацыя <ł> у формах былых дзеепрыметнікаў (проказовавъ, обецявъ), зацвярдзенне шыпячых і <c’> (конецъ), а таксама канцавых губных (збавъ). З іншых рысаў у помніку адзначаны толькі сляды укання (пугубитель), фарынгальнага вымаўлення г і г. зв. мазурэнне (напісанні кшталту ждз, якія могуць адлюстроўваць вымаўленне мяккіх свісцячых замест шыпячых; 72—73), такая яскравая рыса, як супадзенне ў адным гуку <і> і <y> (возвеститы), адлюстравана толькі ў частцы B. Менш паказальны марфалагічны матэрыял, паколькі марфалогія, асабліва вершаваных тэкстаў, сведчыць хутчэй пра дыялект аўтараў твораў, чым пра гаворку іх перапісчыкаў (79). У марфалогіі помніка ў розных суадносінах мяшаюцца царкоўнаславянскія, польскія і ўсходнеславянскія формы (73—78). Сп. Штэрн абмяркоўвае ўвесь гэты матэрыял (79—81) і адзначае, што «кожную з названых ізаглосаў можна таксама знайсці ва ўкраінска–беларускіх пераходных гаворках Падляшша» (80), а большасць гэтых рысаў — і на Валыні ды Падоллі. Тым не менш ён прыходзіць да нечаканай высновы, што матэрыял адлюстроўвае дыялект каля р. Сан (з цэнтрам у Перамышлі) на захадзе Галіцыі (31, 79—80) і блізкі да дыялектнага кайнэ паўднёвага захаду Ўкраіны, хоць і адрозніваецца ад яго некалькімі рысамі (81). Пагадзіцца з такой высновай немагчыма — навошта радзіму перапісчыка змяшчаць у Прыкарпацці, калі яго дыялект без усялякага нацягнення добра лакалізуецца на Падляшшы? Для канчатковага вырашэння гэтага пытання варта абследаваць іншыя рукапісы з Супрасльскага кляштара, прычым больш ранняга паходжання (а яны вядомыя з XVI ст.).

Мова большасці твораў Супрасльскага рукапіса неаднародная, адны творы паводле кваліфікацыі даследчыка напісаныя на г. зв. простай мове (так у навуковай літаратуры часам называецца старабеларуская / стараўкраінская мова), тады як іншыя — на г. зв. славянароскай мове, мяшанай (гібрыднай) мове з царкоўнаславянскай асновай і дадаткам польскіх ды ўсходнеславянскіх элементаў (61—64). У генетычных адносінах лексіка песняў уяўляе сабой мяшанку царкоўнаславянскіх і польскіх элементаў, а колькасць рутэнізмаў на іх фоне нязначная (82—83), пры гэтым матэрыял не дазваляе дыферэнцаваць апошнія на ўкраінізмы ці беларусізмы (82, спас. 128). Суадносіны іншамоўных элементаў не аднолькавыя ў розных песнях часткі А, якія распадаюцца на некалькі цыклаў (Хрыстовыя, багародзічныя і да т. п.), а мова трох апошніх частак, што ўтрымліваюць пераклады з лаціны, амаль чыстая царкоўнаславянская (83—84). Значная колькасць паланізмаў у некаторых песнях сведчыць пра іх запазычанне з польскіх крыніц (87—88).

Два наступныя раздзелы кнігі носяць уласна літаратуразнаўчы характар. У першым з іх сп. Штэрн абмяркоўвае версіфікацыю зборніка, а ў другім аналізуе змест і тэматыку песняў.

Даследчык пачынае з кароткага нарысу пра пашырэннне сілабічнай паэзіі сярод усходніх славян, якая з 1580–х г. з’яўляецца ў беларускіх і ўкраінскіх друках, а ў XVII ст. пранікае і ў Масковію (89—92). Аднак сілабічныя паэзія была слаба рытмізаваная і патрабавала штучнай тэхнікі дэкламацыі — слібізавання. Узорам для такога чытання паслужылі царкоўныя спевы — псальмы і канты. Паколькі іх музычная рытміка канфліктавала з нерытмічнай структурай верша, то на дапамогу прыходзіў рухомы націск, які ў сярэдзіне радка расстаўляўся ў словах адпаведна музычнаму рытму. Так узнікла сілабатанічнае вершаскладанне, прадстаўленае напачатку творамі ў галіне царкоўных хваласпеваў, такімі як псальмы і канты (92—100). Пры гэтым і сілабічная паэзія і духоўная песні аднолькава паходзілі з кляштараў і царкоўных школ (101). Сп. Штэрн дае кароткі нарыс тэарэтычных ведаў па сілабiчным вершы, пададзеных у граматыках і паэтыках XVII—XVIII ст. (101—103). Пасля такіх уводзін у тэму даследчык пераходзіць да разгляду структуры песняў зборніка. Толькі 70 з іх дэманструе строгі сілабізм, тады як струкутра астатніх больш вольная, а асобныя песні выяўляюць моцную нерэгулярнасць (104—106). У адносінах памеру песні прадстаўленыя пераважна двувершам аднолькавай даўжыні, што налічвае 6—8 ці 10—15 складоў, зрэдку сустракаюцца двувершы з няроўнай даўжынёй (106—110). Даследчык таксама разглядае строфіку і рыфму песняў (110—125). У наступным раздзеле ён даследуе вобразнасць песняў зборніка, адзначаючы іх залежнасць ад новазапаветнай і агіяграфічнай літаратуры (у т. л. лацінскага паходжання), а таксама прысутнасць у песнях шматлікіх цытат і рэмінісцэнцый з літургічнай, радзей апакрыфічнай літаратуры, але амаль поўную адсутнасць фальклорных ці антычных матываў (126—132). Падрабязна даследчык разгледзеў калядную і марыянскую тэматыку песняў і зрабіў дэталёвы літаратуразнаўчы аналіз вобразных сродкаў апошніх — багародзічных песняў (132—168).

Перадапошні раздзел даследавання сп. Штэрна — самы вялікі ў кнізе і паводле аб’ёму (169—303) амаль роўны ўсім папярэднім раздзелам. Ён называецца «Гісторыя духоўнай сілабічнай песні ў люстэрку рукапіса F 19—233» і мае крыніцазнаўчы характар. У ім даследчык спрабуе высветліць крыніцы, аналагічныя супрасльскаму зборніку паводле структуры і зместу (169). Ён адзначае, што гісторыя перадачы духоўных спеўнікаў сярод усходніх славян заставалася практычна недаследаванай у навуцы. Зборнікі псальмаў і кантаў на Беларусі і Ўкраіне атрымалі распаўсюджанне толькі пасля 1680 г., да таго калі песні такога кшталту і сустракаліся (з пачатку XVII ст.), то ў складзе зборнікаў іншага зместу і ў колькасці не больш за тузін (170—173). Найбольш ранні з такіх зборнікаў, верагодна, з 1660–х г., мае беларускае паходжанне, хоць сістэматычная практыка збіраць падобныя песні ў зборнік, прычым амаль заўжды ненатаваны і малафарматны, прыпадае на пачатак XVIII ст. У сваім складзе такія рукапісы змяшчаюць некаторы дамешак песняў свецкай тэматыкі і паходзяць амаль выключна з заходніх рэгіёнаў Беларусі і Ўкраіны, што звязана, відаць, з дзейнасцю базыльян (180—181).

У Масковіі з’яўленне зборнікаў духоўных песняў, прычым звычайна натаваных, звязанае з Новаерусалімскім кляштарам пад Масквой, заснаваным патрыяхам Ніканам, і прыпадае на 1660–я г. Гэтаму папярэднічаў прыезд у сярэдзіне XVII ст. першых царкоўных эмігрантаў з Украіны і Беларусі, якія прынеслі новыя для Масковіі партэсныя спевы і духоўныя вершы, заснаваныя на польскіх ці рутэнскіх узорах, пра што сведчаць паланізмы і рутэнізмы ў мове песняў маскоўскіх зборнікаў (182). Далей даследчык указвае песні Супрасльскага зборніка, што знаходзяць сабе адпаведнікі ў маскоўскіх рукапісах (173—176, 183), хоць рэпертуар расійскіх зборнікаў больш позніх часоў, XVIII ст., захоўвае мала пераймальнасці з раннім рэпертуарам XVII ст. (183—184). Усходнеславянскія духоўныя песні пранікалі таксама да старавераў (188—189), а з сярэдзіны XVIII ст. — на Балканы, да сербаў, дзякуючы сувязям з Расіяй і перасяленню русінаў у Ваяводзіну (189—191).

Духоўная песня распаўсюджвалася пераважна ў рукапісах і на працягу XVIII ст. амаль не трапляла ў друк. За гэты час толькі асобныя песні былі надрукаваныя базыльянамі ў складе польскамоўных малітоўнікаў ці кірылічных лісткоў з выявамі багародзіцы. Толькі ў 1790 г. у Пачаеве выйшаў друкам зборнік песняў пад назвай Багагласнік, а ў Вене ў тымсамым годзе ваяводзінскі кнігагандляр Дыміян Каўліцыя з Новы Сад таксама выдаў падобны зборнік песняў, нарэшце, у Маскве купец Якаў Дабрынін у 1799 г. надрукаваў зборнік духоўных і панегірычных песняў (184—188).

Даследчык указвае адпаведнікі некаторых песняў Супрасльскага зборніка ў іншых беларускіх і ўкраінскіх рукапісах (181—182) і нават знаходзіць крыніцы асобных песняў у расійскіх зборніках XVIII ст. (184). Ён дэталёва разглядае ўсе супадзенні тэкстаў песняў з часткі А, што пазначаны як «выпісаныя са старажытных песняпісцаў», з іншымі вядомымі крыніцамі, якія паўсталі да 1750–х г. (192—225). Асобна даследчык спыняецца на тых песнях Супрасльскага зборніка, што сустрэліся ў іншых крыніцах толькі аднойчы, і спрабуе высветліць іх дачыненне да зборніка (225—232). Ён канстатуе складанасць тэксталагічных адносін паміж імі, што не дазваляе высветліць з усёй пэўнасцю залежнасць адной крыніцы ад іншай. Нарэшце, ён разглядае рэмінісцэнцыі і цытаты з іншых песняў, што паслужылі падмуркам для стварэння новых песняў зборніка (233—236).

Аналіз перакладаў заходніх гімнаграфічных твораў, размешчаных у частках C і D, пачынаецца з агляду духоўнай паэзіі на народных мовах заходніх славян, чэхаў і палякаў, якая ўзнікае не пазней за XII ст. (236—239). Іх усходнеславянскія наследаванні, якія паўстаюць толькі з надыходам эпохі барока, рэдка ўяўляюць сабой непасрэдныя пераклады, а збольшага пераймаюць толькі заходнюю версіфікацыйную тэхніку і грунтуюцца на матэрыяле царкоўнаславянскіх духоўных вершаў літургічнага паходжання (239—240). Даследчык разглядае тыя песні Супрасльскага зборніка, што перакладзены з польскай мовы (241—245) і лацінскай, прычым у апошнім выпадку гэта не толькі песні частак C і D, але таксама і некалькі песняў у частцы A (245—253).

Далей сп. Штэрн спрабуе вызначыць аўтараў і носьбітаў псальмаў. Толькі для асобных песняў можна ўказаць аўтарства, і ў Супрасльскім зборніку даследчык налічвае каля дзесятка твораў, што належаць вядомым аўтарам — Змітру Растоўскаму, Япіфану Славінецкаму і некаторым іншым гістарычным асобам, а таксама адзначае групу невядомых аўтараў, чые імёны засталіся ў акравершах (253—262, гл. таксама 316—317). На думку сп. Штэрна, ананімнасць духоўных песняў не ў апошнюю чаргу звязана з тым, што яны паўставалі як вынік школьнага практыкавання ў вершаскладанні (262—266). Перапісчыкамі і ўладальнікамі зборнікаў псальмаў у XVII ст. былі манахі кляштараў, якія мелі іх у прыватнай уласнасці. Яны не імкнуліся да паўнаты збору, але ім удавалася сабраць часам вершы з далёкіх кляштараў, што было лёгка зрабіць пры падарожжах, у якія браліся з сабой рукапісы–спеўнікі (232—233). Аднак у XVIII ст. зборнікі выйшлі за муры кляштараў і трапілі праз набожных вернікаў (пеўчых і інш.) і кляштарныя школы ў свецкае асяроддзе (266—268). Разам з тым сілабічная духоўная песня, кніжная паводле свайго генезіса, у XVII і XVIII ст. пранікла і ў вусную традыцыю, што прывяло да пэўнай вульгарызацыі жанру і склала прыкмету народнага барока. Такое пранікненне адбывалася праз вучняў (часта недавучак) духоўных семінарыяў (бурсакоў, спудзеяў, дзякаў), а таксама праз недысцыплінаваных манахаў, якія жабравалі па ваколіцах ці вандравалі па рэгіёну (гэта знаходзіць паралелі з заходнееўрапейскімі вагантамі XII—XIII ст.). Ад іх кніжная духоўная песня перайшла да вандроўных інвалідаў ці бедных сялян, якія стала альбо часова жабравалі, спяваючы па дварах песні — г. зв. старцаў, сляпцоў, лірнікаў, кабзароў, калік перахожых. Такія вандроўныя спевакі існавалі на Ўкраіне, Беларусі, у Расіі, Польшчы. Яны самі песняў не стваралі, а пераймалі ўзоры кніжнай паэзіі. Апрача таго, у іх рэпертуар уваходзілі таксама народныя танічныя песні, сярод якіх часам сустракаліся і гістарычныя, як, напрыклад, ва Ўсходняй Украіне (там гістарычныя песні называліся думамі, ці інакш казацкімі альбо нявольніцкімі песнямі). Сп. Штэрн указвае фальклорныя варыянты некаторых песняў Супрасльскага зборніка, адзначаныя ў запісах з розных рэгіёнаў; падобныя варыянты вядомыя і для іншых рукапісаў (274—276). Некаторыя песні зборніка знаходзяць аналогіі і ў калядных спевах (280), у сувязі з чым даследчык разглядае ролю спеваў у школьнай драме каляднай тэматыкі і ў творах батлейкі (276—279).

Напрыканцы раздзела сп. Штэрн разглядае дачыненне духоўнай песні да царквы. Ён аргументавана адвяргае ранейшы погляд, нібы з дапамогай духоўнай песні уніяты імкнуліся індактрынаваць народ у каталіцкім духу. Місіянерскія памкненні ва уніятаў становяцца адметнымі толькі ў 2–й палове XVIII ст., тады як духоўная песня квітнее на працягу ўсяго XVIII ст. Друк зборнікаў такіх песняў распачаўся толькі ў апошняе дзесяцігоддзе XVIII ст. (дарэчы, у Супраслі выходзілі спеўнікі выключна на польскай мове), а вядомыя кірылічныя рукапісы з такімі песнямі належалі прыватным асобам і толькі зрэдку паходзілі з уніяцкіх кляштараў. Больш за тое, у духоўных песнях не заўважаецца аніякай канфесійнай палемікі, а шэраг песняў Супрасльскага зборніка нават былі запазычаны з праваслаўных крыніц, без усялякай рэдакцыйнай працы ў бок набліжэння да каталіцкай дагматыкі, а часам — і без змены некаторых дактрынальных фармулёвак праваслаўя (281—282). У некаторых песнях выступаюць алюзіі да апакрыфічных твораў (283—284). Наогул, у духоўных песнях у вельмі слабой ступені прысутнічаюць сляды дагматычных формул таго ці іншага вызнання, хоць даследчык указвае шэраг рысаў, абавязаных каталіцкаму ўплыву, але яны займаюць у песнях зусім нязначнае месца (285—288).

Нягледзячы на пэўную папулярнасць духоўнай песні сярод праваслаўных і старавераў, яна ніколі не мела ў праваслаўі літургічнага ці нават калялітургічнага ўжытку, тады як ва уніяцкай царкве ўжывалася пад уплывам літургічнай практыкі каталіцтва. Пры гэтым духоўныя песні на народнай мове як у каталіцызме, так і ва уніятаў спяваліся не пад час набажэнства, а ў дадатак да яго: пасля заканчэння аднаго чына набажэнства і перад пачаткам іншага, у г. зв. секвенцыях. Сп. Штэрн прыходзіць да высновы, што Супрасльскі зборнік якраз і можа ўяўляць сабой кнігу такога калялітургічнага ўжытку. Яго частка A мае назву Кнѣга пѣснопѣній сирѣчь Ірмологіонъ, што ўказвае на яе адпаведнасць каталіцкаму і праваслаўнаму спеўнікам. Даследчык таксама прыводзіць некаторыя ўскосныя сведчанні выкарыстання зборніка ў царкоўным ужытку, хоць адзначае, што падобныя зборнікі маглі выкарыстоўвацца і для хатніх спеваў, пад час святаў (289—291, 298—303). Пад уніяцкім і каталіцкім уплывам духоўная песня магла знаходзіць калялітургічны ўжытак і ў праваслаўнай царкве на Беларусі і Ўкраіне, хоць доказаў гэтаму бракуе (298). На Масковіі некаторыя віды нецаркоўных народных спеваў (кшталту скамарохаў) пераследавалася ўладамі, а любыя заходнія ўплывы сустракалі варожасць з боку кансерватараў (291—294). У сувязі з гэтым нечаканасцю выглядае вялікая колькасць рукапісаў псальмаў, што паходзяць з Новаерусалімскага манастыра пад Масквой з 1680–х г. На думку сп. Штэрна, гэта звязана з дзейнасцю прыхільнікаў патрыярха Нікана і абумоўлена патрэбамі як прыдворнага тэатра маскоўскага цара, дзе спяваліся розныя песні, так і царскага ды патрыяршага хароў, якія па–за царквой спявалі на тыя ці іншыя святы ды ўрачыстаці, у іх рэпертуары і маглі гучаць псальмы (294—298).

У апошнім раздзеле даследчык вызначае месца духоўнай сілабічнай песні ў жанравай сістэме ўсходнеславянскіх літаратур. Усе песні Супрасльскага зборніка належаць да аднаго жанру, які сп. Штэрн азначае як духоўная сілабічная кніжная песня. Тэматычна такая песня была звязаная з рэлігійнай сферай, узнікала ў асяроддзі аўтараў, што атрымалі школьную адукацыю і былі звязаныя з кляштарам. Хоць пазней яна набыла пэўнае распаўсюджанне ў народзе і пачала набліжацца да фальклору, аднак мела выключна кніжную форму — сілабічны верш. У XVII—XVIII ст. такія песні азначалі як песня, псальма і кант, аднак даследчык аддае перавагу сярэдняму тэрміну (304—307). У музычным аспекце псальме адпавядаў партэсны спеў (308—311). У адрозненне ад віршаў, што ўзнікалі ў школьным, вучоным асяроддзі і заставаліся там, псальма пранікала ў народнае асяроддзе, уяўляючы сабой пераходную форму паміж літаратурай адукаваных колаў грамадства і народнай літаратурай. Адсюль вынікае і некаторая варыятыўнасць ды няўстойлівасць тэкстаў песняў, падобная да фальклорных твораў, хоць напачатку псальма распаўсюджвалася выключна пісьмовым шляхам (312—317). Напрыканцы даследчык разглядае стасунак псальмаў да літургічнай паэзіі (318—322), свецкай сілабічнай песні (кахальнай, лірычнай, панегірычнай, застольнай і да т. п.; 322—330), кніжнай паэзіі (віршы рознай тэматыкі; 330–335), дасілабічнай духоўнай паэзіі (335—339) і нарэшце, да фальклорных жанраў (народныя танічныя песні; 339—347).

Астатнюю частку кнігі займае публікацыя песняў Супрасльскага зборніка ў наборным выглядзе (405—761). Гэта дазволіла даследчыку кампактна падаць усе розначытанні з вядомымі крыніцамі, прывесці эмендацыі ці кан’ектуры да сапсаваных месцаў, а ў некаторых выпадках зрабіць рэканструкцыю асобных пераблытаных элементаў тэксту, схематычна паказаць страфічную структуру песняў. Тэксты падаюцца з усімі надрадковымі і пунктуацыйнымі знакамі, скарачэнні захоўваюцца. Спіс крыніц, прыцягнутых даследчыкам для параўнання, налічвае 93 рукапісы XVII—XIX ст. і 6 друкаваных выданняў XVIII ст. (391—402). Публікацыю завяршае алфавітны паказнік пачатковых радкоў песняў.

Праца сп. Штэрна выходзіць далёка за межы звычайнага каментара да публікацыі старажытнага тэксту. Гэта грунтоўнае шматаспектнае даследаванне не толькі аднаго помніка, а цэлага жанру даўняй літаратуры. У навуковым пошуку даследчык выяўляе глыбокае знаёмства не толькі з прадметам і спецыяльнай літаратурай, але і з сумежнымі галінамі, — ад царкоўнай гісторыі і да фальклору. На працягу ўсёй працы падаецца вялікая колькасць спасылак на падставовую літаратуру; частацытаваныя крыніцы змешчаны ў выглядзе спіса літаратуры ў канцы даследавання, і гэты спіс налічвае больш за 450 пазіцый. Таму асобныя хібы ў яго афармленні даравальныя. Так, у кнізе цытуецца праца Калугіна 1994 г. (60, спас. 51, 52), але ў бібліяграфічным спісе яна адсутнічае. Першапачаткова праца сп. Штэрна, напэўна, насіла больш сціплы характар, паколькі раздзел 4 памылкова названы як 3 (101). Часам трапляюцца некаторыя дробныя памылкі, напрыклад, што Ваўкавыск ляжыць у сучаснай Літве (35).

Заўваг патрабуць погляды даследчыка на моўныя аб’екты старажытнай эпохі. Ён правільна вызначае існаванне агульнай пісьмова–літаратурнай мовы беларусаў і ўкраінцаў, акрэсліваючы яе тэрмінам «рутэнская мова» (49 і інш.), аднак у іншых месцах карыстаецца тэрмінамі «паўднёвазаходнеруская» (82, спас. 128), «руськая» (89), «украінская» (83). Тым не менш, у «Польска–літоўскай дзяржаве» сп. Штэрн налічвае толькі тры мовы: польскую, царкоўнаславянскую і гутарковы ўсходнеславянскі дыялект. Мадыфікаванай формай апошняга, на яго думку, з’яўляецца міжрэгіянальная канцылярская мова ВКЛ (59), што гістарычна няправільна і метадалагічна хібна. Гэтая «мадыфікаваная форма» нават у канцылярскім ужытку выступала ў вельмі далёкім ад дыялекту выглядзе і, больш за тое, ужывалася таксама ў літаратурнай ды рэлігійнай сферы. Мову, што выкарыстоўвалася ў гэтых сферах з XVI ст., даследчык акрэслівае тэрмінам «проста мова» і лічыць яе гібрыдным утварэннем, якое ўзнікла ў выніку насычэння канцылярскай мовы паланізмамі і царкоўнаславянізмамі (59—60). На яго думку, гэтая мова паўстала ў царкоўнай сферы з практыкі казання і павучання вернікаў і адрозніваецца ад канцылярскай мовы; разам яны ўтвараюць функцыянальна–стылёвыя варыянты рутэнскай мовы. Такі погляд уласцівы некаторым украінскім даследчыкам (упершыню ён быў выказаны ўкpаінскім мовазнаўцам П. Плюшчом)¹, хоць яго нельга прызнаць абгрунтаваным, што ўсведамляе і сам сп. Штэрн (60, спас. 51).

Кніга сп. Штэрна будзе надзвычай цікавая і карысная для беларускіх гуманітарыяў. Яна не толькі ўводзіць у навуковы ўжытак важны рукапісаны помнік, але і абвяргае распаўсюджаны сярод навукоўцаў погляд на 2–ю палову XVII ст. і ўсё XVIII ст. як эпоху літаратурнай пустэчы, час заняпаду і дэградацыі літаратуры ды культуры. Згодна з такім поглядам, духоўная песневая паэзія знаходзілася на перыферыі тагачаснага жыцця і недаацэньвалася ні гісторыкамі літаратуры, ні фалькларыстамі ды этнографамі. Даследаванне сп. Штэрна не толькі разбурае навуковыя міфы, але і раскрывае новыя гарызонты для далейшага пошуку.

Мінск Ігар Клімаў

¹ Плющ П. П. Нариси з історії української літературної мови. Київ, 1958. С. 36, 130, 137, 142—143; Плющ П. П. Iсторія української літературної мови. Київ, 1971. С. 140 і інш., аналагічна: Shevelov G. Y. A historical phology of the Ukrainian language. Heildelberg, 1979. P. 701.

змест