Падарожжы па Літве ў XVI—XVII ст.:
досвед італьянцаў і французаў

Рустыс Камунтавічус

Уводзіны

У гэтым артыкуле будуць аналізавацца італьянскія і французскія тэксты XVI—XVII ст., якія дазволілі б выявіць умовы падарожжаў па Літве* ў іх параўнанні з падарожжамі па Польшчы. Галоўныя крыніцы працы — успаміны італьянскіх і французскіх дыпламатаў, якія наведвалі Рэч Паспалітую Абодвух Народаў і Вялікае Княства Літоўскае, геаграфічна–палітычныя апісанні, справаздачы і ліставанне. Самаю шматлікаю групаю іншаземцаў, якая пакінула па сабе крыніцы гэткага тыпу, былі французы і італьянцы1. Цягам XVI—XVII ст. Рэч Паспалітую адведала, пакінуўшы пісьмовыя апісанні, каля 30 французаў. Італьянцаў за той жа перыяд было ўтрая болей; звыш за палову іхняга ліку (каля 50) складалі папскія нунцыі.

Абсалютная бальшыня ўсіх італьянцаў і французаў, якія наведвалі Рэч Паспалітую ў XVI—XVII ст., прыязджала сюды з рознымі заданнямі або з пэўнай канкрэтнаю мэтай. Такіх, якія б падарожнічалі дзеля прыемнасці або шукаючы новых уражанняў, амаль не было. Бальшыню французскіх крыніц складаюць успаміны дыпламатаў, найманых жаўнераў і афіцэраў, людзей з атачэння польскага каралеўскага двара або падарожнікаў. Бальшыня апісанняў Польшчы і Літвы належыць да другой паловы XVII ст., то бок да перыяду, калі палітычныя і культурныя стасункі паміж Рэччу Паспалітай і Францыяй былі асабліва актыўныя. Бальшыню італьянскіх матэрыялаў складаюць справаздачы і ліставанне венецыянскіх паслоў і папскіх нунцыяў. Пераважна яны паходзяць з другой паловы XVI ст. і першай паловы XVII ст., калі былі за­снаваны першыя сталыя дыпламатычныя місіі, асабліва зацікаўленыя ў польска–літоўскай дзяржаве, што перажывала свой залаты век.

Іншаземцы знаходзіліся на тэрыторыі Рэчы Паспалітай неаднолькава доўга. Папскія нунцыі ў перыяд XVI—XVII ст. праводзілі тут у сярэднім каля 4 гадоў. Але нямала сярод іх было такіх, што заставаліся ў некалькі разоў даўжэй (напрыклад, Кл. Рангоні — 8 гадоў, М. Філянардзі — 7 гадоў) і такіх, што прыязджалі толькі на пару гадоў (напрыклад, Дж. Кантэльмі ў 1688 г.; у перыяд 1522—53 г. папскія нунцыі праводзілі ў Рэчы Паспалітай усяго па 1—2 гады). Падобная сітуацыя складалася і ў выпадку венецыянскіх паслоў і іхніх сакратароў. У другой палове XVI ст. дыпламаты (Дж. Ліпамана, Дж. Ф. Маразіні, П. Дуода [G. Lippomano, G. F. Morosini, P. Duodo]) праводзілі ў Польшчы па 1—2 гады. З іншага боку, маем і прыклад сакратара венецыянскага пасла Дж. Альберці [G. Alberti], які правёў у Рэчы Паспалітай 15 гадоў. Пра больш як 20 французаў мы таксама знаходзім інфармацыю, якая пацвярджае іхняе знаходжанне ў Рэчы Паспалітай цягам да 2 гадоў. Толькі шэсць французаў правялі ў польска–літоўскай дзяржаве ад некалькіх гадоў да некалькіх дзесяцігоддзяў (напрыклад, Г. дэ Тэнд і Ф. П. Далярак). Пра астатніх у нас няма дакладных звестак.

Італьянцы і французы рэдка дабіраліся да Літвы, а калі і прыязджалі сюды, дык толькі на кароткі час, найчасцей не больш як на адзін год. Мы валодаем дакладнай інфармацыяй пра тое, што ў першай палове XVI ст. у ВКЛ бывалі два пап­скія нунцыі: З. Фэрэры2 (у верасні 1520— лютым 1521 г.) і Дж. Ф. Цыта (у траўні 1526 г.)3. У сярэдзіне стагоддзя, калі ў Поль­шчы ўсталявалася сістэма нунцыятуры, гэтая лічба крыху вырасла: А. Баланьета4 (1583—84), Б. Бонджыавані5 (1560), Дж. А. Калігары6 (1579), А. ды Капуа7 (1589), Л. Ліпамана8 (1555). У першай палове XVI ст. сітуацыя радыкальна не змянілася: М. Філянардзі9 (1636), Кл. Рангоні10 (1601), Ф. Сіманета11 (1609—10), Г. Вісконці12 (1633). У гэты перыяд маем звесткі пра прыезд у Літву прынамсі некалькіх не звязаных з папам дыпламатаў: у 1609 г. у Літву заехаў па­сланнік тасканскага князя Казіма II [Cosimo II], Л. Бэвіляква13, каб спаткацца з каралём Польшчы, а трохі пазней праз Літву праязджаў, па дарозе з Масквы ў Польшчу, дамініканскі місіянер Дж. ды Люка14.

Сярэдзіна XVII ст. — пераломная, што да колькасці падарожжаў у Літву. Па–першае, гэты факт быў выкліканы ростам ліку французаў, якіх прывабліваў двор Людвікі Марыі і Яна III Сабескага (з 1674 г.). Свой побыт у Літве па­цвярджаюць або даюць падставу для такіх сцверджанняў прынамсі пяць французаў: Ф. Аўрыль15 (1688—89), Ф. Дзюпон16, Ф. П. Далярак17 (1688 r.), Русо дэ ля Валет18 i Г. дэ Тэнд19. Апошні з іх нават цвердзіць, што правёў у гэтай краіне „шмат гадоў“. Па–другое, рост колькасці чужаземцаў быў выкліканы падвышэннем палітычнае значнасці ВКЛ у Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. З 1674 г., калі ў Горадні пачаў ладзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітае, сюды мусіў прыязджаць кароль, а разам з ім і двор, і дыпламатычны корпус. У гэты перыяд на Літве льга было спаткаць не толькі папскіх нунцыяў — такіх, як Дж. Кантэльмі20 (1688—89), але і супрацоўніка венецыянскае амбасады Дж. Альберці21 (1687—88, 1692—93).

Калі не лічыць актывізацыі ў другой палове XVII ст., італьянцы і французы наведвалі Літву нашмат радзей, чым Польшчу. Гэтаму было некалькі прычын. Па–першае, іншаземцы былі прывязаныя да каралеўскага двара і найчасцей падарожнічалі толькі з ім. Але кароль наязджаў у Літву вельмі рэдка. Па–другое, найбольш інтэнсіўна культурнае і палітычнае жыццё віравала ў самой Польшчы, асабліва ў яе палітычных цэнтрах. Таму іншаземцам, чые падарожжы звычайна мелі канкрэтную мэту, не было чаго ехаць у такую далеч. Трэба памятаць, што турызм у цяперашнім сэнсе гэтага слова тады яшчэ не развіўся, а прагу адкрываць для сябе новыя краіны стрымлівалі цяжкія ўмовы, высокі кошт падарожжа і не надта шырокі выбар аб’ектаў, якія лічыліся вартымі ўвагі назіральніка.

Інфармацыйныя крыніцы, якімі карысталіся дыпламаты і назіральнікі, знаходзячыся на тэрыторыі Рэчы Паспалітае, яшчэ не канчаткова высветленыя. Вызначыць іх нялёгка, бо аўтары звычайна пакідалі іх без увагі. Можна меркаваць, што першай і галоўнай такой крыніцай быў каралеўскі двор і найвышэйшыя дзяржаўныя саноўнікі. В. Тыгельскі цвердзіць, што нунцыі стараліся спраўджваць інфармацыю іншымі шляхамі, напрыклад, супастаўляючы яе з уласным досведам і са звесткамі, атрыманымі ад клеру22. Д. Тале ўздымае яшчэ адну праблему, звязаную з крыніцамі інфармацыі. У другой палове XVI ст. французы, як і бальшыня іншаземцаў, якія прыязджалі ў Рэч Паспалітую на кароткі час, не гаварылі па–польску і таму цалкам залежалі ад сваіх інфарматараў. Гэта будзіць сумненні, ці маглі іхнія тэксты грунтавацца на глыбокім асабістым досведзе. З іншага боку, шмат хто з палякаў ведаў лаціну, а то і гаварыў па–французску, што дазваляла паразумецца непасрэдна23.

 

Умовы падарожжа па Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў у XVI—XVII ст.

Прыблізна ад другой паловы XVI ст. пачынаюць з’яўляцца тэксты іншаземцаў з інфармацыяй пра ўмовы падарожжа ў Рэчы Паспалітай. Тут часта можна спаткаць парады, у якіх месцах трэба спыняцца, якія рэчы браць у дарогу, якія шляхі выбіраць і г.д. Часам пазначаецца нават адлегласць паміж гарадамі. Пра ўмовы падарожжа пісалі: Ф. П. Далярак, Г. дэ Тэнд, Г. Фантуццы [G. Fantuzzi], Бураціна [Buratino] і іншыя. Не пазбаўлена падставаў меркаванне, што адной з найчасцей ужываных інструкцыяў быў тэкст нунцыя другой паловы XVI ст. Г. Марэскоцці, які апісваў, як паводзіць сябе іншым нунцыям, што прыязджаюць у гэтую краіну. У інструкцыю ўключаны раздзел пра тое, як падарожнічаць па Рэчы Паспалітай24. Як і ў іншых тэкстах падобнага характару, тут пазначаюцца адлегласці паміж мясцовасцямі польскага каралеўства, змяшчаюцца парады наконт таго, якія рэчы трэба ўзяць з сабой у дарогу, падаюцца апісанні каралеўства і ягоных рэгіёнаў.

Інструкцыя Г. Марэскоцці, як і іншыя падобныя тэксты, магла б служыць выдатнай крыніцай даследавання ўмоваў падарожжа па Літве. Аднак у абсалютнай бальшыні аналагічных запісаў уся ўвага засяроджвалася на землях Каралеўства Польскага і надзвычай рэдка апісваліся спецыфічныя ўмовы ВКЛ, абумоўленыя маланаселенасцю і вялікай колькасцю балотаў і лясоў. Відавочна, іншаземцы падарожнічалі па дарогах, пазначаных на карце, якую падае Т. Хынчэўска–Генэль25, аднак няма сумненняў, што рух на гэтых дарогах не быў паўсюль аднолькава інтэнсіўны. Найчасцей для падарожжа выбіраўся напрамак Кракаў — Варшава — Гданьск. Акрамя таго, нельга забываць і пра той факт, што з Заходняй Еўропы ў Рэч Паспалітую звычайна прыязджалі цераз Польшчу: мяжу перасякалі або ў гданьскім порце, або на сухаземных дарогах па­блізу Познані ці Кракава. Той факт, што бальшыня падарожных XVI—XVII ст. мела блізкія стасункі з каралеўскім дваром і старалася падарожнічаць разам з ім, абумовіла значную колькасць апісанняў каралеўскіх рэзідэнцыяў на Чырвонай Русі — уладанняў Казіміра ці Яна III Сабескага. Бальшыня інфармацыйных тэкстаў, якія прысвячаліся падарожжам па Рэчы Па­спалітай Абодвух Народаў і апісвалі тыя дарогі Польшчы, што выбіраліся найчасцей, да­следчыку літоўскае гісторыі можа служыць выключна для арыентацыі, каб прасачыць агульную тэндэнцыю.

У літоўскіх гісторыкаў не ўдалося знайсці ніякіх працаў, прысвечаных гэтай праблематыцы. Ніводнага даследавання, якое займалася б пытаннем штодзённасці падарожжа, станам дарог і інфраструктуры паслугаў, у літоўскай гістарыяграфіі мы напэўна не знойдзем. Таму ў нашым распараджэнні толькі тэксты польскіх і заходніх аўтараў. З шэрагу працаў, дзе абмяркоўваюцца ўмовы падарожжаў у гэты перыяд, варта вылучыць тэксты Т. Хынчэўскай–Генэль26 і А. Моньчака27. Даследаваўшы багата дарожных нататак, абодва аўтары апісваюць іхні змест і ўражанні падарожных. У Польшчы апошніх чакалі тыя ж небяспекі і цяжкасці, як і ў іншых землях Еўропы — рабункі, цяжкая штодзённасць і ўмовы начлегу. Да асаблівасцяў Рэчы Паспалітай (як і астатняй часткі Ўсходняй Еўропы) іншаземцы залічвалі — з іхняга пункту гледжання — кепскі стан корчмаў: іх часткова льга было параўнаць з іспанскімі (якія ў Еўропе лічыліся сярод  найгоршых). Зусім не развітая сістэма абслугоўвання кліентаў прыводзіла да таго, што цяжка было знайсці начлег і нават ежу. Дж. Фаджуолі, сакратар нунцыя Санта Крочы [Santa Crocio], у апошнім дзесяцігоддзі XVII ст. апісваў падарожжа з Частахова да Варшавы і вельмі скардзіўся, што на гэтай дарозе, адной з самых язджалых у Польшчы, яму цяжка было дастаць нават вады28. Стараючыся пазбегнуць гэткіх праблемаў, падарожныя бралі з сабою ў дарогу па Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў не толькі харч і пітво, але нават ложкі. Іншаземцаў, што прыязджалі з міжземнаморскага рэгіёну, асабліва дзівіў той факт, што ўзімку ехалася нашмат лягчэй, чым у іншыя поры года — у параўнанні з дарогамі летняга перыяду, што мала розніліся ад палявых ці лясных сцежак, замерзлыя рэкі і заснежаныя палі ператвараліся ў сапраўдныя аўтастрады.

Дадатковым прыкладам, які часта сустракаецца ў тэкстах як ілюстрацыя фатальнага стану дарог і інфраструктуры ў Польшчы, можа служыць ліст нунцыя К. дэ Торэс [C. de Torres] ад 30 чэрвеня 1646 г. да папы Памфілія. У гэтым лісце апісваецца вяртанне дадому пасля ўрачыстасцяў на двары пэўнага магната, куды было запрошана багата знатных гасцей: „саноўнікі, каралеўскія міністры і іншыя сенатары ад’язджаюць дзень пры дні, выбіраючы штораз іншыя дарогі і трымаючыся на вялікай адлегласці, каб мець магчымасць падарожнічаць з усімі ўбогімі выгодамі, даступнымі ў гэтай краіне“29. Пры надта вузкіх і нязручных дарогах і вельмі абмежаванай колькасці месцаў для начлегу госці мусілі выбіраць розныя дарогі і вытрымліваць вялікія інтэрвалы паміж ад’ездамі.

Стан корчмаў не адрозніваўся радыкальна ад стану дарог. Характэрнае апісанне можна спаткаць у тэксце французскага падарожніка другой паловы XVII ст. Г. дэ Тэнда, які цвердзіў, што правёў у Літве шмат гадоў. Паводле яго, у Рэчы Паспалітай не было такіх прыдарожных заезных дамоў, якія можна было спаткаць у Заходняй Еўропе. Замест іх падарожны мог знайсці толькі драўляныя будынкі, якія звычайна вы­ка­рыс­тоў­валіся як хлявы. У такім будынку быў пакой з акном і печкай, але падарожныя ахвотней заставаліся ў хляве з каровамі і свіннямі, бо смурод і бруд у пакоях аказваўся ня­зносны30. Гісторык Б. Бараноўскі паспрабаваў рэканструяваць вобраз карчмы на землях, што ляжалі на ўсход ад Віслы31. Следам за Г. дэ Тэндам ён цвердзіць, што самым звычайным тыпам заезнага дома быў драўляны будынак, у адным крыле якога мес­цілася некалькі раздзеленых калідорам пакояў з печамі; калідор вёў у памяшканне, што знаходзілася ў другой палове будынка — там была стайня, якая ўзімку служыла хлявом і для іншай свойскай жывёлы, і стаялі вазы. Магчыма, якраз такія корчмы льга было сустрэць і на землях ВКЛ. Пра стан літоўскіх корчмаў можна толькі здагадвацца, бо звестак пра корчмы XVI—XVII ст. на Літве ў нас няма.

У Рэчы Паспалітай, якая славілася кепскімі дарогамі і слаба развітай інфраструктурай, кароль быў адзінаю сілай, што спрабавала цэнтралізаваць дзяржаву і паляпшаць умовы падарожжаў. У справаздачы сакратара папскага нунцыя Ф. Ру­джэры (другая палова XVI ст.) пісалася, што за пэўную плату — маючы дазвол ад караля — па краіне можна было падарожнічаць з вялікай хуткасцю, змяняючы коней у каралеўскіх маёнт­ках32. Кур’ер папскае пошты Дж. Мізэлі, які ў другой палове XVII ст. не раз прыязджаў у Рэч Паспалітую, згадвае цэны падарожжа экіпажамі каралеўскае пошты паміж галоўнымі гарадамі Польшчы (літоўскія гарады не называюцца, і можна меркаваць, што аўтар на Літве не быў). Аўтар падкрэсліваў, што пошта ў Рэчы Паспалітай была арганізавана не так, як у Заходняй Еўропе, дзе каралеўскія лісты дастаўляліся адмысловымі экіпажамі. У Польшчы лісты перавозілі з аднаго прамежкавага пункта ў другі33. Але не заўсёды такое падарожжа адбывалася гладка. Пра гэта мы можам даведацца з ліста сакратара папскага нунцыя Дж. Кантэльмі, які апісвае паездку ў Горадню ў 1688 г. У лісце гаворыцца, што выезд з Варшавы запазніўся, бо ў дарогу мелася выправіцца гэтулькі людзей, што „ў каралеўскім двары не хапіла экіпажаў“34 і трэба было чакаць, пакуль хто не даставіць дадатковы транспарт. Іншаземцы, якія не маглі скарыстаць з каралеўскага транспарту, звычайна самі куплялі або наймалі коней ці экіпажы на ўвесь час ці на нейкі перыяд знаходжання ў Рэчы Паспалітай.

Ліхія дарогі і кепскі стан  корчмаў у Рэчы Паспалітай спараджалі эканамічныя, палітычныя і сацыяльныя праблемы35. З прычыны няспынных войнаў — асабліва ў XVII ст. — эканамічнае развіццё затармазілася. У асяроддзі магнацкіх родаў пашырыліся ідэі дэцэнтралізацыі, якія не адбіваліся спрыяльна на развіцці камунікацыі і будове дарог. Каралі, якія імкнуліся ўмацаваць сваю ўладу, прайгралі ў змаганні з магнацтвам і шляхтаю. У развіцці дарог і камунікацыі былі больш зацікаўлены жыхары местаў, але гэты слой тут быў нешматлікі і не меў такога эканамічнага ўплыву, як у Заходняй Еўропе. Больш за тое — з прычыны асаблівасцяў заканадаўства ўтрыманне корчмаў не акупляла сябе, бо шляхта не плаціла за па­слугі. Таму стан дарог Рэчы Паспалітай не змяняўся цягам усяго перыяду XVI—XVII ст. Іншаземцаў, якія прыязджалі з Францыі або італьянскіх дзяржаваў, дзе цэнтральная ўлада набірала сілы і разам з багатымі гарадамі за два стагоддзі дасягнула вялікага прагрэсу ў справах будовы дарог і нагляду за імі, такое становішча прыводзіла ў збянтэжанасць.

 

Падарожжа па Літве

Умовы падарожжа

Абсалютная бальшыня падарожных цвердзіла, што ўмовы падарожжа ў Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў былі горшыя, чым у Заходняй Еўропе. Аднак польска–літоўская дзяржава з гэтага пункту гледжання не была маналітнаю. Лепшымі і больш ажыўленымі былі дарогі на захадзе краіны, якая мела інтэнсіўныя кантакты з заходнімі дзяржавамі, а таксама дарогі, што вялі да палітычных цэнтраў — Варшавы, Кракава, Гданьска і Гнезна. На ўсходзе і поўначы становішча выглядала зусім іначай. Ф. П. Далярак падкрэсліваў, што калі звычайна мілю можна было праехаць за гадзіну, то ў ваколіцах Падолля, на Ўкраіне, на Жамойці і ў некаторых іншых рэгіёнах гэта займала аж дзве гадзіны36.

Амаль усе падарожныя, якія ў XVI—XVII ст. пісалі пра ўмовы падарожжа на Літве, падкрэслівалі, што тут было яшчэ горш, чым у Польшчы. Найбольш перашкаджалі падарожжам лясы і балоты, якіх тут было болей, чым у Каралеўстве. Дадатковую перашкоду складала меншая населенасць Вялікага Княства ў параўнанні з Каралеўствам. Гэта азначала, што падарожныя мусілі браць з сабою больш ежы і пітва, мелі болей шанцаў заблудзіць або перажыць напад. Вельмі трапную заўвагу пакінуў Ф. Морысан — падарожны канца XVI ст., якога А. Моньчак залічыў да найбольш праніклівых іншаземцаў. Пішучы пра Літву, ён сцвердзіў: „Літва… найбольшая правінцыя [Поль­шчы]. [Яна настолькі] балоцістая і лясістая, што ўлетку туды не праехаць. Толькі ўзімку, калі балоты замярзаюць, купцы гандлююць з жыхарамі… гарадоў тут вельмі мала, а вёскі найчасцей знаходзяцца на адлегласці 20 нямецкіх міляў адна ад адной“37.

Цверджанне, што Літва — лясістая і балоцістая краіна, куды можна праехаць толькі ўзімку, калі рэкі замярзаюць і ўсё пакрываецца снегам, пачало шырыцца ў Францыі разам з першымі французскімі апісаннямі Рэчы Паспалітае ў другой палове XVI ст. Такую інфармацыю, спісаную з нямецкіх касмаграфіяў, паўтаралі Б. дэ Віжэнэр і ананім F. L. P.38. У той жа перыяд у Італіі падобным чынам пісалі аўтары, добра вядомыя ў пазнейшыя часы — венецыянскія паслы Дж. Ліпамана і П. Дуода [G. Lippomano i P. Duodo]39. Не адставалі ад іх і папскія нунцыі, якія ад сярэдзіны XVI ст. аж да XVIII ст. паўтаралі падобныя заўвагі ў сваіх справаздачах40. Магчыма, такое сцвер­джанне перарасло ў стэрэатып, тым больш што яно паўтараецца ў шматлікіх і катэгарычных тэкстах. Акрамя таго, паўтараючыся цягам стагоддзяў, яно ператварылася ў элемент грамадскае думкі.

На жаль, падарожныя XVI—XVII ст. амаль не пакінулі апісанняў сваіх літоўскіх дарожных уражанняў, хоць няма нястачы ў аналагічных тэкстах з апісаннямі падарожжаў па Поль­шчы. Спрабуючы высветліць, як выглядала падарожжа вачыма іншаземца, мы павінны звярнуцца да ўспамінаў анг­лі­чаніна У. Кокса [W. Coxe]. Хоць аўтар склаў свой тэкст у другой палове XVIII ст., але пасля эканамічнага спаду на пачатку стагоддзя стан дарог на Літве, напэўна, не вельмі змяніўся ў параўнанні з XVII ст.: „Дарогі ў гэтай краіне вельмі занядбаныя, мала розняцца ад звычайных сцежак, якія віюцца праз густы лес без ніякага знаку, што ім даў напрамак чалавек. Часта яны такія вузкія, што экіпаж ледзьве можа праехаць. На дарогах поўна карэння і пнёў, а шмат дзе яны настолькі пясчаныя, што восем конікаў ледзьве маглі нас выцягнуць… Масты праз рэчкі так хістка збудаваныя і такія старыя, што здавалася, быццам яны вось–вось заваляцца пад цяжарам экіпажу, і мы лічылі вялікай удачай, калі шчасліва пераязджалі цераз іх“41.

 

З Польшчы ў Літву і праз Літву

Якімі шляхамі іншаземцы прыязджалі ў Літву і як падарожнічалі па самой краіне? Адказ на гэтыя пытанні залежыць ад таго, хто быў падарожнік і што ў яго былі за мэты. Аўтары крыніц гэтае працы — у асноўным дыпламаты, амбасадары, нунцыі, каралеўскія прыдворныя і іншыя асобы, чые заняткі і зацікаўленні былі збольшага падобныя. Амаль усіх яднала тое, што яны альбо жылі пры каралеўскім двары, альбо знаходзіліся паблізу яго ў палітычных цэнтрах Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў. Таму найчасцей у Літву ездзілі з Кракава альбо Варшавы. У абсалютнай бальшыні выпадкаў мэтаю падарожжа была Вільня ці Горадня, — значэнне апошняе вырасла пасля таго, як было пастаноўлена ладзіць у гэтым горадзе кожны трэці супольны сойм Рэчы Паспалітае. Незраўнана меншая, аднак усё ж значная група іншаземцаў ездзіла праз Літву ў Маскву, выбіраючы напрамак Вільня — Менск — Смаленск — Масква (гл. карту).

Здаецца, дарога з Кракава ў Вільню да пачатку XVII ст. была самай ажыўленай артэрыяй, якая яднала Польшчу з Літвою, хоць няма сумнення, што некаторыя абіралі іншы напрамак42. У той час з Кракава ў Літву ездзілі дзяржаўныя чыноўнікі, чыёю мэтаю былі агульнадзяржаўныя паседжанні і соймы. Акрамя іх, паміж галоўнымі местамі Польшчы і Літвы актыўна падарожнічалі дыпламаты замежных дзяржаваў, якія мелі сталую рэзідэнцыю пры каралеўскім двары і ездзілі ў сталіцу ВКЛ з палітычнымі заданнямі, а таксама купцы. У адной з першых французскіх кніжак з апісаннем Польшчы — кніжка гэтая належала пяру Б. дэ Віжэнэра (1523—96) і была выда­дзена ў 1573 г. — аўтар далучыў да тэксту табліцу з прапанаванымі маршрутамі, якімі можна даехаць да польска–літоўскае дзяржавы і падарожнічаць па ёй43. Аўтар пазначыў не толькі гарады, праз якія трэба ехаць, але і адлегласці паміж імі. Для падарожжа з Польшчы ў Літву прапаноўваўся толькі адзін напрамак — з Кракава. Б. дэ Віжэнэр апісаў аж два магчымыя маршруты, якімі з сталіцы льга было дабрацца да Вільні. У абодвух выпадках падарожжа павінна было заняць 14—15 дзён. Гэтулькі правёў у дарозе тасканскі пасланнік Л. Бэ­віляква [L. Bevilacqua], якому спадарожнічаў М. дэ ля Коля [M. de la Cola] — француз, што належаў да каралеўскага двара. З Кракава яны выехалі 7 верасня, а да Вільні даехалі 2244. Па­сланнік папскага нунцыя Ф. Руджэры ў справаздачы з 1572 г., кажучы пра ўзровень каралеўскае інфраструктуры, якая дазваляла ехаць з аднаго пункта ў другі, мяняючы коней, за­значыў, што такое падарожжа займае прынамсі пяць дзён. Праўда, падкрэсліваў ён і тое, што ў гэты час рэдка ўдаецца ўкласціся45.

Застаецца няясным, з якой крыніцы Б. дэ Віжэнэр атрымаў такую падрабязную інфармацыю пра дарогі ў польска–літоўскай дзяржаве. Аўтар — чалавек, інтэлектуальна адораны — вучыўся ў парыжскім універсітэце і працаваў на дыпламатычнай службе, шмат падарожнічаў, адведаў не адзін нямецкі і нідэрландскі горад, аднак на землях Рэчы Паспалітае ніколі не бываў. Здаецца, ён пераклаў частку нейкай нямецкай працы. Гэта не дзіўна, бо амаль усе першыя французскія кнігі пра Польшчу, выдадзеныя ў 90–х г. XVI ст., былі звычайнымі перакладамі. Тым болей што Б. дэ Віжэнэр, як вядома, у 1573 г. пераклаў Chroniques et annales de Pologne, напісаныя Г. дэ Фулштайнам [H. de Fulstein]46. Аднак нельга ігнараваць тую акалічнасць, што Б. дэ Віжэнэр з 1547 г. служыў за сакратара ў вядомага роду дэ Нэвэраў [de Nevers], а гэты род вельмі цікавіўся польскімі справамі і быў адным з самых энергічных арганізатараў абрання Анры Валуа на польскі трон. Таму не выключана, што Б. дэ Віжэнэр мог прыехаць у Польшчу з нейкім даручэннем сваіх патронаў.

На пачатку XVII ст. палітычны цэнтр Польшчы пераносіцца з Кракава ў Варшаву. Адпаведна змяняецца і траекторыя падарожжаў. Цяпер іншаземцы едуць у Вільню праз новую сталіцу Польшчы. Гэтая дарога аж да нашых дзён застаецца найважнейшай камунікацыйнай артэрыяй, што злучае Літву не толькі з Польшчаю, але і з астатняй Еўропай. Не змянілася з XVI—XVII ст. і думка падарожных пра ўмовы падарожжа — найчасцей негатыўная.

У найлепшы для паездак час — узімку, калі рэкі замярзаюць і санны транспарт не сустракае ніякіх перашкод — дабіраўся з Варшавы ў Вільню папскі нунцый Л. Ліпамана, які ў лісце ў Рым паведамляў, што выехаў 28 снежня і апынуўся ў Вільні 8 студзеня: „Бог ведае, якія невыгоды зазналі і я, і мае спадарожнікі, едучы ў самыя суворыя маразы, праз лёд, вецер, узняцце водаў; мы кепска харчаваліся, з цяжкасцю спаталялі смагу, спалі ўвесь час на зямлі, маючы пад сабою толькі шматок сена, дый той знайсці было нялёгка“47. Хоць літоўскія маразы і ўразілі нунцыя, звыклага да клімату Апенінскага паўвострава, аднак ягонае падарожжа трывала адносна нядоўга — усяго 12 дзён. Папскі нунцый Дж. Кантэльмі ў 1688 г. адолеў шлях з Варшавы ў Горадню (г.зн. 2/3 дарогі з Варшавы ў Вільню) за 5—6 дзён48 — то бок яшчэ хутчэй.

На цяжкасці падарожжа скардзіцца і іншы папскі нунцый, М. Філянардзі, у лісце ў Рым ад 1636 г49. Але ён для падарожжа выбраў не найлепшы час: у чэрвені яно заняло ў яго 15 дзён, гэтулькі ж, як і ў Л. Бэвіляквы, які мусіў адолець нашмат даўжэйшы кавалак дарогі — ад самага Кракава. Нунцыя М. Філянардзі дзівілі дзве вялізныя пушчы, праз якія трэба было ехаць цэлымі днямі, не маючы магчымасці знайсці хоць які начлег. Начаваць і гатаваць ежу даводзілася ў корчмах, якія належалі габраям; фактычна спалі ў хлявах на сене. Нунцыю пашчасціла: карыстаючыся імем плоцкага біскупа, ён аж двойчы спыняўся ў панскіх дварах, дзе ўмовы, як можна здагадвацца, былі лепшыя. Шматлікія магнацкія маёнткі ў ваколіцах Горадні, на Чорнай Русі, часта рабіліся месцам начлегу падарожных. Здаецца, магнаты ВКЛ не без прычыны мелі ў гэтым рэгіёне Літвы, які часта наведвалі іншаземцы, багата сваіх рэзідэнцыяў.

М. Філянардзі быў не адзіным, хто ехаў з Варшавы ў Віль­ню ў чэрвені. На жаль, толькі нешматлікія аўтары інфармуюць пра падрабязнасці падарожжа і падаюць дакладны яго час, які льга параўнаць з іншымі звесткамі. Адзін з іх — Самуэль Кіхель, чыё апісанне падарожжа з Горадні ў Вільню ў 1586 г. было нядаўна апублікавана50. Выехаўшы з Горадні 28 чэрвеня, ён прыехаў у Вільню ў першыя дні ліпеня. Іншымі словамі, гэтае падарожжа заняло ў немца 4—5 дзён. Узяўшы пад увагу, што дарога з Горадні да Вільні складае каля аднае траціны ўсяе адлегласці паміж Варшавай і Вільняю, можна вылічыць, што ўсё падарожжа паміж сталіцамі ў чэрвені магло заняць два тыдні, то бок гэтулькі часу, колькі яно заняло і ў М. Філянардзі.

Крыніцы сведчаць, што ўлетку падарожжа было не цяжэйшае, чым узімку. Дж. Альберці [G. Alberti], сакратар амбасадара Венецыі, які цікавіўся падарожжам караля з Горадні ў Вільню ў красавіку 1688 г., цвердзіў, што праз 10 дзён кароль напаўпрытомны даехаў да Трокаў51. З прычыны кепскіх дарожных умоваў дарога заняла ўдвая больш часу, чым у чэрвені.

Паколькі Літва размешчана на паўночны захад ад Польшчы, а таксама з прычыны цяжкіх умоваў падарожжа, краіна гэтая здабыла рэпутацыю месца, шкоднага для здароўя. Гэты негатыўны вобраз асабліва ўмацаваўся дзякуючы гарадзенскім соймам канца XVII ст., калі дыпламаты заходніх краін мусілі ехаць у адсталую правінцыю. У адным з лістоў 1688 г. сакратар папскага нунцыя Дж. Кантэльмі, пішучы пра тое, як атачэнне караля Яна Сабескага раіла апошняму не ехаць у Вільню, назваў у якасці аднаго з аргументаў кепскае паветра („l’aria poco salubre della Littuania“), якое магло б за­шкодзіць здароўю караля52. Магчыма, надвор’е сапраўды не надта спрыяла італьянцам і французам, бо шмат хто з іх скардзіўся на абмарожванні і дыскамфорт; маем нават прынамсі адзін факт смяротнага выпадку. У 1693 г. пад час сойму ў Горадні памёр амбасадар Францыі Відамэ д’Эснэваль (Рабэр ле Ру д’Эснэваль) [Vidame d’Esneval (Robert le Roux d’Esneval)]. Дыпламат прыехаў у Рэч Паспалітую пасля місіі ў Партугаліі і не вытрымаў суровае зімы53.

Хоць для шмат каго з падарожнікаў, якія прыязджалі з Варшавы ці Кракава, Вільня была апошнім пунктам падарожжа, аднак некаторыя ехалі яшчэ далей. Найчасцей гэта былі пасланнікі розных еўрапейскіх дзяржаваў, мэтаю якіх была Масква. Калі замест Украіны ці Інфлянтаў яны выбіралі маршрут праз Літву, то звычайна ехалі праз Менск і Смаленск. Знаёмы ўжо чытачу французскі аўтар Б. дэ Віжэнэр, акрамя гэтае дарогі, адзначаў яшчэ адзін напрамак, што вёў праз Полацк і Ноўгарад, але сам аўтар падкрэсліваў, што гэтая дарога нашмат даўжэйшая за першую. Як можна меркаваць, ёю карысталіся нямецкія купцы, якія ў дарозе да Масквы тым самым наведвалі і важныя ў гандлёвым дачыненні гарады — Ноўгарад і Цвер.

Апісанняў дарогі з Вільні ў Маскву ў нас вельмі мала. Французскі падарожнік канца XVII ст. Ф. Аўрыль54 прысвяціў крыху ўвагі толькі Менску, назваўшы яго „значным горадам Чорнае Русі“. Згадаў ён і пра тое, што паміж Менскам і Casino (апошні горад Польшчы на мяжы з Масквою) знаходзіліся два вялікія лясы. Пасля такога лаканічнага апісання свайго падарожжа аўтар падрабязна распавёў пра насельнікаў тых лясоў — мядзведзяў і пчол, не забыўшыся дадаць, што ў Смаргоні месціцца найбольшая школа дрэсіроўкі мядзведзяў. Гэтае апісанне — тыповае, і яно паказвае, што, едучы праз Літву, іншаземец пра самую дарогу нічога сказаць не мог, бо яна здавалася доўгаю і манатоннаю, і шукаў экзатычных фактаў з жыцця рэгіёну, якія маглі б зацікавіць чытача.

На заканчэнне трэба вярнуцца да праблемы, звязанае з адлегласцю і працягласцю падарожжа. У першай палове XVII ст. праз Вільню, па дарозе з Масквы ў Варшаву, праязджаў італьянец Джавані ды Люка, які правёў каля 20 гадоў, вандруючы па Азіі і Еўропе. Ён цвердзіў, што з Смаленска да Вільні даехаў за тры дні, а з сталіцы ВКЛ да Варшавы — за шэсць55. Дзівіць не толькі кароткі час, але і тое, што адлегласць ад Смаленска да Вільні аўтар адолеў удвая хутчэй, чым амаль такі самы кавалак паміж Вільняй і Варшаваю. Ствараецца ўражанне, што аўтар пісаў свой тэкст ужо праз нейкі час, грунтуючыся на сваіх успамінах ці нататках. Магчыма, тут закралася памылка перапісчыка, бо арыгінал тэксту нам невядомы. Больш праўдападобным здаецца, што дарога магла заняць у адным выпадку 13, а ў другім — 16 дзён. Тым больш што пры пера­пісцы італьянскага тэксту такая памылка цалкам магчымая (tre — tredici, sei — sedici). Магчымасць такіх памылак паказвае, што мы не можам грунтавацца толькі на лічбах, якія падаюць самі падарожныя, бо свае ўражанні яны часта запісвалі праз гады.

Ёсць яшчэ некалькі аспектаў, вартых асобнага каментара. Працягласць вандроўкі залежала не толькі ад пары года і метэаралагічных умоваў. Часта здаралася, што падарожны страч­ваў арыентацыю ў вялікіх лясах, яго рабавалі або ён зварочваў з простай дарогі, каб купіць патрэбныя тавары ў блі­жэйшым горадзе. Здаралася і так, што шляхта і магнаты, якія жылі пры дарозе, запрашалі падарожных у свае маёнткі, карыстаючыся рэдкай нагодаю для кантакту з чужаземцамі. Іншая праблема палягае ў тым, што самі падарожныя па–рознаму вылічваюць сярэднюю адлегласць, якую льга было адолець за адзін дзень. Добрым прыкладам могуць быць У. Вэрдум і Ф. П. Далярак [U. Werdum i F. P. Dalairac], якія падарожнічалі па Рэчы Паспалітай у другой палове XVII ст. Першы цвердзіць, што на працягу дня пераадольваў адлегласць, якая адпавядае 44 км, а другі аўтар падае адлегласць ад 18 да 36 км. Таму Т. Хынчэўска–Генэль робіць выснову, што спробы рэканструкцыі сярэдняй адлегласці, якая пераадольвалася за адзін дзень, а таксама і падлікі часу, які быў патрэбны, каб даехаць з аднаго пункта ў другі, не маюць пад сабой грунту, бо гэтыя лічбы абумоўліваліся зменлівымі дарожнымі і метэаралагічнымі ўмовамі, а таксама іншымі акалічнасцямі56.

 

Падсумаванне

У XVI—XVII ст. пераважная бальшыня італьянцаў і французаў прыязджала ў Літву на вельмі кароткі час — да аднаго года. Па самой краіне яны не вандравалі, абмяжоўваючыся выездамі ў Вільню і Горадню. Такое становішча было прычынаю вельмі абмежаваных ведаў пра дарогі ў ВКЛ.

Іншаземцы амаль аднагалосна цвердзілі, што ўмовы падарожжаў па Рэчы Паспалітай вельмі кепскія. Трэба браць з сабою ложкі, харч і іншыя неабходныя рэчы, купіць якія па дарозе немагчыма. Акрамя таго, стан дарог горшы, чым у бальшыні заходнееўрапейскіх краін.

Адною з прычын таго, што іншаземцы рэдка прыязджалі ў Літву, была яе малая прываблівасць з заходнееўрапейскага пункту гледжання. Ужо ў самых першых апісаннях Польшчы і Літвы, выдадзеных у першай палове XVI ст., можна знайсці катэгарычныя заявы, што стан дарог на Літве яшчэ горшы, чым у Польшчы, што тут багата лясоў і балотаў, менш насельніцтва. Інфармацыя, якая паўтаралася цягам стагоддзяў, мусі­ла замацавацца ў памяці італьянскіх і французскіх чытачоў. Склаўся стэрэатып, паводле якога з усіх частак Рэчы Паспалітай якраз ВКЛ становіць найвялікшы выклік для падарожніка.

Цяжка дакладна сказаць, колькі часу ў сярэднім італьянцы і французы праводзілі ў падарожжах. Крыніцы паказваюць, што дарога з Варшавы ў Вільню магла заняць ад тыдня да месяца — у залежнасці ад пары года, умоваў надвор’я, кшталту транспарту і ад грамадскага статусу падарожнага.

 

Дарогі ВКЛ, якія найчасцей выбіралі італьянцы і французы, і гарады, якія яны апісвалі (XVI—XVII ст.).

· Падарожжы па землях ВКЛ. Пераважная бальшыня італьянцаў і французаў, якія прыязджалі ў ВКЛ, запынялася на тэрыторыях, што пазначаны на карце. Адценне колеру паказвае інтэнсіўнасць руху. На карце таксама відаць найважнейшыя дарогі.

· Апісанні гарадоў ВКЛ. Памер шрыфту ў назвах гарадоў ВКЛ паказвае частату і падрабязнасць апісанняў, якія змяшчалі ў сваіх працах аўтары з Італіі і Францыі.

 

Паводле вынікаў даследаванняў Р. Камунтавічуса і картаў: „Rzecz­pospolita w dobie wzrostu wpływów magnaterii (1586—1648)“, Atlas historyczny Polski, Warszawa, 1989, 24—25; „Белоруссия в середине XVI века. Структура феодальной земельной собственности“, Белорусская Советская Социалистическая Республика, Минск, 1978, 88—89.

Rūstis Kamuntavičius

 

* Тут і далей назва Літва выкарыстоўваецца ў яе гістарычным значэнні (Рэд.).

1 Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita XVII wieku w oczach cudzo­ziemców. Warszawa, 1994.

2 Захарыя Фэрэры [Zacharias Ferreri] (1479—1524) — італьянец, папскі нунцый у 1519—21 г. У сталіцы ВКЛ ён браў удзел у кананізацыі Казі­міра Ягелончыка, а ў лістападзе прысутнічаў на першым сінодзе віленскай дыяцэзіі. Напісаў адно з самых вычарпальных апісанняў Літвы, у якім разгледзеў справы гэтага рэгіёну, не інтэгруючы сваіх ведаў у кантэкст усяе Рэчы Паспалітай, як рабіла бальшыня італьянскіх аўтараў XVI ст. Апісанне Літвы ён падаў у творы, прысвечаным Казіміру Ягелончыку. Матэрыялы для сваёй працы збіраў пад час побыту ў Літве. Крыніцы: Acta nuntiaturae Polonae, moderatore H. D. Wojtyska CP (далей ANP). T. 2; Ferreri Z. Vita beati Casimiri con­fessoris ex serenissimis Poloniae regibus, et magnis Lituaniae ducibus clarissimi, 1521 (выдадзена, мабыць, у Кракаве). Гістарыяграфія: ANP. T.1; Dizionario Biografico degli Italiani. Roma (далей DBI).

3 Дж. Ф. Цыта [J. F. Cito] (?—?) — італьянец, папскі нунцый у 1525—27 г. Наведаў Літву пад час свайго падарожжа з Польшчы ў Маскву. Кры­ніцы і гістарыяграфія: ANP. T.2.

4 Альберта Баланьета [Alberto Bolognetto] (1538—85) — італьянец, папскі нунцый (1581—85). У Літву паехаў, калі туды накіраваўся каралеўскі двор. У 1583—84 г. нунцый наведаў Берасце, Вільню, Горадню. Крыніцы: Bolognetto A. Alberti Bolognetti nuntii Apostolici in Polo­nia. Epistolae et acta 1581—1585, pars II: 1583, edidit E. Kuntze. Craco­viae, 1938. Гістарыяграфія: ANP. T.1; DBI; (Bolognetto A.) Il cardinale Alberto Bolognetto e la sua nunziatura di Polonia per F. Calori Cesis. Bo­lognia, 1863; Tygielski W. Z Rzymu do Rzeczypospolitej: Studia z dziejów nun­cjatury apostolskiej w Polsce, XVI—XVII w. Warszawa, 1992. 105—124.

5 Бэрард Бонджыавані [Berardus Bongiovanni] (1512—74) — італьянец, папскі нунцый у 1560—63 г. У 1560 г. нунцый сустракаўся з каралём у Вільні. Мяркуецца, што, вярнуўшыся з Літвы, ён напісаў справаздачу пра Рэч Паспалітую. Пратэстанцкая Літва аўтару была недаспадобы, і ў справаздачы ён прысвяціў ёй мала месца. Крыніцы: Elementa ad fontium editiones. Roma, 1984. T.LIX; Польскі пераклад справаздачы: Relacje nuncjuszów apostolskich i innych osób o Polsce od roku 1548 do 1690, wyd. E. Rykaczewski. T.1—2. Berlin—Poznań, 1864 (далей — Rykaczewski E.). Гістарыяграфія: ANP. T.1; Wojtyska H. D. Król i nun­cjusz. Rzym, 1972; Wojtyska H. D. Papiestwo—Polska, 1548—1563. Lublin, 1977.

6 Джавані Андрэа Калігары [Giovanni Andrea Caligari] (1527—1613) — італьянец, папскі нунцый (1578—81). У 1579 г. наведваў Літву (Вільню). Крыніцы: ANP. T.1; Elementa ad Fontium editiones. Romae, 1970. T.XXIII; Litterae nuntiorum apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes (1550—1850), collegit, paravit, adnotavit editioneque curavit P. A. G. Welykyj OSBM. Romae, vol.1: 1550—1593. Romae, 1959.

7 Анібале ды Капуа [Annibale di Capua] (1544—95) — італьянец, папскі нунцый у 1586—91 г. Ягоныя лісты, датаваныя 1589 годам, адсылалі­ся з Вільні і Горадні. У адным з іх ён апісаў новазакладзены віленскі універсітэт. Крыніцы: Woś J. W. Annibale di Capua (Nunzio apostolico e arcivescovo di Napoli (1544 c.—1595): Materiali per una biografia. Roma,1984; Woś J. W. Fonti per la storia della nunziatura polacca di Annibale di Capua (1586—1591). Trento, 1992. Гістарыяграфія: ANP. T.1; Tygielski W. Z Rzymu do Rzeczypospolitej: Studia z dziejów nuncjatury apostolskiej w Polsce, XVI—XVII w. Warszawa, 1992. 124—137.

8 Луіджы Ліпамана [Luigi Lippomano] (1496—1559) — італьянец, пап­скі нунцый у 1555—57 г. Да прыезду ў Рэч Паспалітую актыўна ўдзельнічаў у папскай дыпламатычнай працы — быў нунцыем пры імператары, паслом ад папы на Трыдэнцкі сабор. Вярнуўшыся з Рэчы Паспалітай, быў прызначаны першым сакратаром папы Паўла IV (1555—59). Знаходзіўся ў Вільні 28.X—28.XII.1555 г., калі там перабываў кароль. У справаздачы і ў карэспандэнцыі багата ўвагі аддаў літоўскім справам. Крыніцы: ANP. T.3; Гістарыяграфія: Ciampi S. Bibliografia critica delle antiche reciproche corrispondenze politiche, ecclesiastiche, scientifiche, letterarie, artistiche dell’Italia colla Russia, colla Polonia ed altre parti settentrionali. T.2. Firenze, 1839. P.33; Wojtyska H. D. Papiestwo—Polska, 1548—1563. Lublin, 1977; Ivinskis Z. „Lipomano, popie˛iaus legatas Lenkijoje 1555—1559“, Rinktiniai raštai. T.4: Krikščionybė Lietuvoje. Roma, 1987. 183—185.

9 Марыо Філянардзі [Mario Filonardi] (?—1644) — італьянец, папскі нунцый у Польшчы ў 1636—43 г. Ягоная місія не мела вялікага поспеху — ён пачаў канфліктаваць з Уладыславам Вазам, шляхтаю, па­сварыў караля з папам Урбанам VIII (1623—44). Урэшце быў вымушаны пакінуць Рэч Паспалітую. Ад 5 чэрвеня да 17 верасня 1636 г. сустракаўся з каралём у Вільні, апісаў сваё быццё на Літве і перанос мошчаў св. Казіміра ў віленскую катэдру. Гістарыяграфія: ANP. T.1; Brahmer M. Powinowactwa polsko–włoskie, Warszawa, 1980, 322—324; Chynczewska–Hennel T. Mario Filonardi — nuncjusz Stolicy Apostol­skiej w Rzeczypospolitej w latach 1636—43. Rys biograficzny, Od­rodzenie i Reformacja w Polsce, 1999, t. XLIII, 151—162; Chynczewska–Hennel T. Pobyt Maria Filonardiego w Wilnie (1636 r.), Barok. Histo­ria—Literatura—Sztuka, 1998, nr. V/2 (10), 51—63; Chyn­czewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Masetti Zannini G. L. Virgilio Puccitelli, (appendice), 79—89; Rykaczewski E.; Targosz–Kretowa K. Teatr dworski Władysława IV (1635—1648), Kraków, 1965.

10 Клаўдзіо Рангоні [Claudio Rangoni] (1559—1621) — італьянец, пап­скі нунцый (1598—1607). Разам з каралеўскім дваром, які ехаў на Інфлянты, праязджаў праз Літву. Наведаў Вільню і Нясвіж, дзе быў зачараваны радзівілаўскім палацам. Будучы на Літве, падтрымліваў кантакты з найвышэйшымі дзяржаўнымі чыноўнікамі, збіраў звесткі, якія потым выкарыстаў у сваёй справаздачы. Крыніцы: Bodniak St. Polska w relacji włoskiej z roku 1604, Pamiętnik biblioteki kórnickiej, z. 2, Kórnik, 1930, 26—49. Гістарыяграфія: ANP. T.1; Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Sajkowski A. Z galerii znajomych nuncjusza Ran­goni, Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI—XVIII, Warszawa, 1973, 9—13.

11 Франчэска Сіманэта [Francesco Simonetta] (каля 1555—1612) — італьянец, папскі нунцый (1606—12). Жыў у Вільні ў 1609—10 г., стараўся быць як найбліжэй да караля, які тым часам займаўся справамі вайны з Масквою і знаходзіўся на тэрыторыі ВКЛ. Крыніцы: ANP. T.18. Гістарыяграфія: ANP. T.1; Tygielski W. Z Rzymu do Rzeczy­pos­politej: Studia z dziejów nuncjatury apostolskiej w Polsce, XVI—XVII w., Warszawa, 1992, 137—170.

12 Ганарата Вісконці [Honorato Visconti] (?—1645) — італьянец. Папскі нунцый у 1630—35 г. Г. Вісконці быў улюбёнцам караля Рэчы Паспалітай, вельмі добра арыентаваўся ў палітычных справах. У справаздачы, якая стала адной з найбольш вычарпальных, багата ўвагі аддаў апісанням палітычных дзеячаў, пачынаючы ад караля і сканчаючы дробнымі чыноўнікамі Рэчы Паспалітай. Г. Вісконці быў адным з некалькіх нунцыяў, што наведалі Літву. У 1633 г. прыехаў у Вільню разам з каралеўскім дваром, які пад час вайны з Масквою стараўся знаходзіцца як найбліжэй да лініі фронту. Крыніцы: справаздача на польскай мове: Rykaczewski E., s. 187—275. Гістарыяграфія: ANP. T.1., Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...

13 Луіджы Бэвіляква [Luigi Bevilacqua] (?—1616) — італьянец, па­слан­нік тасканскага ўладара Казіма II (1609—21). У 1609 г. прыехаў у Рэч Паспалітую з дыпламатычнаю місіяй — паведаміць пра новага ўладара ў Таскане. Калі даведаўся, што кароль на Літве, паехаў туды і знаходзіўся ў Вільні ад верасня да кастрычніка 1609 г., складаючы часам кампанію каралеве і каралевічу Ўладыславу. Спаткацца з каралём яму не ўдалося, бо той у Смаленску займаўся справамі вайны з Масквою і не прызначыў пасланніку аўдыенцыі. Пад час свайго быцця ў Вільні пасланнік падтрымліваў вельмі актыўныя кантакты з дзяржаўнымі чыноўнікамі Рэчы Паспалітае і свае сустрэчы апісаў у справаздачы. Крыніцы, гістарыяграфія: Tygielski W. Dyplomacja—Informacja—Propaganda. Podróż Luigiego Bevilacqua, posła toskańskiego na dwory europejskie w 1609 r., Semper, 2000.

14 Джавані ды Люка [Giovanni di Lucca] (?—?) — дамініканец італьян­скага паходжання, місіянер Propaganda fide, які падарожнічаў у Крым у 1624—43 г. Нейкі час знаходзіўся ў Польшчы, бываў на двары Жыгімонта Вазы. У Літву заехаў, вяртаючыся з Масквы (Смаленск — Вільня — Гданьск). У сваім апісанні падарожжа прысвяціў Літве ўсяго некалькі сказаў. Крыніцы: Giovanni di Luca, Relatione di un uiaggio fatto dal padre frа Giovanni di Luca missionario per la Sacra Congregatione di Propaganda fide, alli circassi e comucchi, figliuolo del conuendo di San Domenico di Napoli Prouincia del Regno, 20 maggio 1643, BK, sygn. 147.

15 Філіп Аўрыль [Philippe Avril] (1654—98) — французскі езуіт, місіянер. Ягонаю мэтай было адкрыць новую дарогу ў Кітай. У 1687—89 г. наведваў Рэч Паспалітую, якая была па дарозе ў Маскву. Знаходзячыся на Літве, кантактаваў з езуітамі з Віленскага універсітэта, якія па­ехалі з ім далей на ўсход. Пакінуў падрабязнае апісанне лясных жывёлаў — мядзведзяў і пчолаў. Крыніцы: (Avril Ph.), Voyage en divers Etats d’Europe et d’Asie, Etrepris pour dйcouvrir un nouveau chemin а la Chine. Contenant Plusieurs Remarques curieuses de Physique, de Geographie, d’Hydrographie & d’Histoire. Avec une description de la grande Tartarie, & des differens Peuples qui l’habitent, Paris, 1692; 1693. Польскія фрагменты перакладу: Podróż do różnych krajów Europy i Azji przez misjonarzów S. J. w roku 1690 odprawiona końcem odkrycia nowej drogi do Chin, X. R. Ładowski, Warszawa, 1791; Ziembicki W. Sobiesciana. Przyczynki do pracy „Jan Sobieski jako myśliwy“, Lwów, 1933, 34—37. Гістарыяграфія: Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Liske X. Filip Avril i jego pobyt w Polsce (1687—1689), Niwa, XI, 1877, 405—421; Tollet D. Les comptes rendus de voyages et commentaries des Franзais, sur la Pologne, au XVIIe siиcle, auteurs et editions, Revue du Nord, Nr. 225, Avril—Juin 1975, T. LVII, Universitй de Lille III, 133—145 (далей — Tollet D.).

16 Філіп Дзюпон [Philippe Dupont] (каля 1650 — пасля 1726 г.) — француз, належаў да двара Яна III Сабескага, служыў наёмнікам у польскім войску, якім камандаваў Ян III Сабескі (1674—96), займаў пост галоўнага інжынера артылерыі (ingnieur en chef de l’artillerie). Жыў у Рэчы Паспалітай у 1671—84 г. і ў гэты час браў удзел амаль ува ўсіх ваенных кампаніях. Мемуары ўсхваляюць ваенны геній караля Яна III Сабескага. Аўтар быў перакананы, што польскае войска не было ў заняпадзе. Невядома, ці бываў ён на Літве, аднак падрабязныя апісанні Вільні і Горадні дазваляюць меркаваць, што пазнаёміўся ён з гэтымі гарадамі асабіста. Крыніцы: Dupont Ph. Mйmoires pour servir а l’histoire de la vie et des actions de Jean Sobieski III du nom roi de Pologne par Philippe Dupont attachй а ce prince en qualitй d’ingnieur en chef de l’artillerie, J. Janicki, Varsovie, 1885. Польскі пераклад: Ziembicki W. Sobiesciana. Przyczynki do pracy „Jan Sobieski jako myśliwy“, Lwów, 1933, 50—56. Гістарыяграфія: Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Targosz K. Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wrocław — Warszawa — Kraków, 1991, 109—113; Tollet D.

17 Франсуа Паўлін Далярак [Franзois Paulin Dalairac (Dalerac, Dallerac, Daleyrac, d’Allayrac; псеўданім Chevalier de Beaujeu)] (?—?) — француз, адзін з афіцэраў французскага войска, які пасля мірнага трактата, падпісанага ў 1678 г. у Німвегене,  прыехаў у Польшчу, шукаючы новай ваеннай службы. Каля 13 гадоў правёў пры двары каралевы Марыі Казіміры (1674—96). Мемуары Ф. П. Далярака складаюцца з дзвюх кніг (адну з іх ён падпісаў псеўданімам Chevalier de Beaujeu) і сваім аб’ёмам перасягаюць астатнія італьянскія і французскія трактаты перыяду XVI—XVII ст., прысвечаныя Рэчы Паспалітай. Храналагічна мемуары ахопліваюць перыяд ад 1679 да 1690 г., але мы сустракаем у іх багата гістарычных экскурсаў. У сваіх мемуарах француз згадвае толькі адно падарожжа ў Літву, у 1688 г., калі ён спадарожнічаў каралю Яну III Сабескаму ў паездцы ў гарады ВКЛ — Горадню і Віль­ню. Даючы культурныя і гістарычныя апісанні Літвы, Ф. П. Далярак у значнай меры паўтарае добра вядомыя на Захадзе стэрэатыпы. Гэта збудзіла сумненні ў польскіх гісторыкаў — К. Таргаша (Targosz K. Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wrocław — Kraków, 1991, 107) і В. Зембіцкага (Ziembicki W. Sobiesciana. Przyczynki do pracy „Jan So­bies­ki jako myśliwy“, Lwów, 1933, 28) — ці сапраўды француз наведваў Літву, ці толькі перапісаў вядомыя звесткі. Крыніцы: Dalairac F. P. (Pseud. Chevalier de Beaujeu), Memoires du chevalier de Beaujeu con­tenant ses divers voyages tant en Pologne, en Allemagne, en Hongrie depuis l’annee 1679, Paris, 1698; Amsterdam, 1700; Dalairac F. P. Les anecdotes de Pologne ou memoires secrets du regne de Jean III du nom, Amsterdam, 1699; Paris, 1700; англійскае выданне: London, 1700; галандскае выданне: Gravenhage, 1700. Польскі пераклад: „Pamiętnik kawalera de Beaujeu“, Alexander Kraushar, Pamiętniki do czasów Jana III, W. Mar­kowski, ser. I, t. I, Kraków, 1883. Польскі пераклад фрагмента: Cudzo­ziemcy o Polsce: Relacje i opinie, wybrał i opracował J. Gintel, t. 1—2, Kraków, 1971; Ziembicki W. Sobiesciana. Przyczynki do pracy „Jan So­bieski jako myśliwy“, Lwów, 1933, 27—34; нямецкі фрагмент пера­кладу: Die Gelehrte Welt des 17. Jahrhunderts über Polen, Zeitgenossische Texte, Herausgegeben von E. M. Szarota, Historische Einfьrung, Ein­leitungen und Anmerkungen von A. Kersten, Wien — Mьnchen — Zьrich, 1972, 184—196, 658—669, 811. Гістарыяграфія: Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Targosz K. Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczo­nych, Wrocław — Warszawa — Kraków, 1991, 102—109; Targosz K. „Nieznane «portrety» Jana III i Marii Kazimiery piуra Franзois Paulin Dalairaca oraz ich autor“, Acta universitatis Wratislaviensis, no 1418, Historia CII, 1992, 111—120.

18 Русо дэ ля Валет [Rousseau de la Valette] (?—?). Гісторык А. Керстэн дапускае, што гэты француз быў аўтарам успамінаў пра падарожжа ў Польшчу, падпісаных псеўданімам D. L. V. R. Пра біяграфію Русо дэ ля Валета мы ведаем мала. Вядома, што ён служыў пры двары Яна Казіміра Вазы (1648—1668). У сваіх мемуарах аўтар багата месца пры­свяціў любоўным інтрыгам, якія адбываліся на каралеўскім двары. Галоўнай рысаю гэтых мемуараў было тое, што аўтар больш увагі звяртаў на стыль свайго твора, чым на факты. Ён згадвае толькі адно падарожжа ў Літву (Вільню), але не падае дакладнае даты. Мэтаю падарожжа было спатканне з маркізаю дэ ля Рош, якая знаходзілася пры двары Марыі Людвікі. Крыніцы: Rousseau de la Valette M. Casimir Roy de Pologne (Paris 1679 (два выданні), 1680, Lyon 1679; англійскае выданне 1680; нямецкае выданне 1680). Польскае выданне: Miłostki królewskie, tłum. J. Olkiewicza, red. i wprowadzenie A. Kersten (War­szawa 1971). Гістарыяграфія: Chynczewska–Hennel T. Rzecz­pospolita...; Rousseau de la Valette M. Miłostki królewskie..., 55—56.

19 Гаспар дэ Тэнд [Gaspard de Tende] (Sieur de Hauteville, Sieur de l’Estang) (1618—97) — дакладна невядома, калі гэты француз упершыню прыехаў у Польшчу. Польскія гісторыкі схільныя меркаваць, што гэта адбылося ў 50–я г. XVII ст. (аднак у лісце, які знаходзіцца ў Нацыянальнай Бібліятэцы Францыі і датаваны 14 студзеня 1667 г., Г. дэ Тэнд успамінае, што правёў у Польшчы шэсць гадоў: Portefeuille du Dr. Vaillant, mйdecin et secrйtaire de Mme de Sablй puis de Mlle de Guise, 420 f. Mйlanges. f. 276 (а l’encre) ou f. 272 (au crayon): deux lettres de Gaspard de Tende sur les misиres du pays et les guerres, Varsovie 14 janv, BNF, Ms. fr. 17056; вось жа, льга меркаваць, што прыехаў ён каля 1661 г.). Напачатку ён працаваў пры двары Марыі Людвікі (1645—67) скарбнікам і выехаў з Польшчы пасля адрачэння Яна Казіміра Вазы ад трона ў 1667 г. Вярнуўся ў Польшчу Г. дэ Тэнд у 1674 г. сакратаром амбасадара. З лістоў каралевы Марыі Казіміры (1674—96) можна зрабіць выснову, што француз бавіўся ў колах двара Яна III Сабескага, хоць і не займаў пры ім ніякай пасады. Няясна, калі Г. дэ Тэнд выехаў з Польшчы, але можна меркаваць, што гэта адбылося пад канец панавання Яна III Сабескага. Калі верыць словам аўтара ў кнізе пра Польшчу, ён у Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў „правёў больш як 25 гадоў і вадзіўся з найважнейшымі людзьмі дзяржавы“. Ён падкрэсліваў, што, жывучы ў Рэчы Паспалітай, багата часу правёў на Літве, але не падаў ніякай канкрэтнай інфармацыі. Не назваў нават гарадоў і рэгіёнаў, якія тут наведваў. Мемуары Г. дэ Тэнда, у якіх вы­кладалася гісторыя Рэчы Паспалітай Абодвух Народаў і апісвалася палітычнае, культурнае і сацыяльнае становішча дзяржавы, выклікалі вялікую цікавасць у Заходняй Еўропе. Крыніцы: Tende G. de (Pseud. Sieur de Hauteville), Relation historique de la Pologne contenant le pouvoir de ses rois, leur йlection et leur couronnement, les privileges de la noblesse, la religion, la justice, les moeurs et les inclinations des Polonois avec plu­sieurs actions remarquables, Paris, 1686 (2 выданні); 1687; 1694; 1697; Amsterdam, 1687; Cologne, 1697; 1705; Frankfurt, 1711; Leipzig, 1711; ангельскае выданне: London, 1698; нямецкія выданні: Kцln, 1697 (два выданні). Фрагмент на польскай мове: Gintel J. 1: 310—334; фрагмент на нямецкай мове: Szarota E. M. 132—162, 823—824. Гістарыя­графія: Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; Fabiani B. Warszawski dwуr Ludwiki Marii, Warszawa, 1976; Targosz K. Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych, Wrocław—Warszawa—Kraków, 1991, 99—100; Targosz K. Uczony dwór Ludwiki Marii Gonzagi (1646—1667). Z dziejów polsko–francuskich stosunków kulturalnych, Wrocław—Warszawa—Kraków, 1975, 88—89, 153; Tollet D.

20 Джакома Кантэльмі [Giacomo Cantelmi] (1640—1702) — італьянец, папскі нунцый (1688—89). Правёў багата часу ў Горадні, дзе меў задачу схіліць польска–літоўскую шляхту да працягу антытурэцкае кампаніі. Крыніцы: „Korespondencja arcba Cantelmiego nuncjusza nad­zwyczajnego na sejm grodzieński w 1688 r.“, Sacrum Poloniae Millenium, t. 3, Rzym, 1956, 51—281. Фрагменты карэспандэнцыі па–польску: Rykaczewski E. Гістарыяграфія: ANP. T.1; Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...; DBI, t. 18.

21 Джэралама Альберці [Gerolamo Alberti] (?—?) — італьянец, сакратар амбасадара Венецыі. У венецыянскім архіве захаваліся ягоныя лісты з Польшчы і Літвы, якія інфармуюць пра палітычнае жыццё краіны з 1684 да 1699 г. Мы знаходзім лісты 1687—88 г., адасланыя з гарадоў ВКЛ — Горадні, Вільні, Трокаў, а ў перыяд 1692—93 г. — з Горадні. У абодвух выпадках галоўнай мэтай аўтара быў сойм, які адбываўся ў Горадні. Крыніцы: Archivio di Stato di Venezia. Dispacci degli amba­sciatori al Senato (Indice), Roma, 1959.

22 Tygielski W. Z Rzymu do Rzeczypospolitej: Studia z dziejów nuncjatury apostolskiej w Polsce, XVI—XVII w., Warszawa, 1992, 65—69.

23 Tollet D. „La Pologne vue par les Franзais (fin du XVIe siиcle, premiиre moitiй du XVIIe siиcle)“, L’Etat baroque, ouvrage publiй sous la direction d’H. Mechoulan, Paris, 1985, Vrin, 449—456.

24 Marescotti G. Vademecum pro Nuntiis apostolicis in Polonia a Galeazzo Marescotti Nuntio Apostolico circa a 1670, editionem curavit ac prooemio auxit Dr. A. Kakowski, Petropoli, 1912.

25 Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita..., 1994, 280.

26 Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita...,1994.

27 Mączak A. Travel in Early Modern Europe, Polity Press, 1995.

28 Faggiuoli J. „Djariusz podróży do Polski, wyjęty z pamiętników Jana Chrzciciela Faggiuoli przez Władysława Kulczyckiego“, Czas, dodatek miesięczny, 1858, t. 11, sierpień, 237—306.

29 Biblioteka Narodowa, Teki Rzymskie, t. 21, 6.1.1646—30.6.1646, mikrofilm nr. 67223. Арыгінал: PAN Kr. 8367.

30 „Il n’y a point d’hostelleries en Pologne, oщ l’on puisse loger com­modement, & oщ l’on donne des lits. On ne trouve le plus souvent dans ce pays que des lieux bastis de bois que l’on appelle Karczma, oщ l’on est obligй de loger avec les bestes, c’est а dire, avec les chevaux, les vaches, & les cochons qui sont dans une longue йcurie, faite de planches, mal jointes, & couverte de paille. Il est vray qu’au bout de cette йcurie, il y a une chambre avec un poisle. Mais on n’y peut loger en estй, а cause des mouches, des puces, des punaises, & de la mauvaise odeur du lieu. Car quelque chaud qu’il fasse, on n’ouvre jamais la fenestre. Ainsi les йtran­gers aiment bien mieux coucher dans l’йcurie en estй, que dans cette chambre,  oщ le Gospodarz, c’est а dire celuy qui tient le cabaret, loge avec ses enfans & tout son mйnage, & oщ fort souvent il garde un tonneau de choux aigres, dont l’odeur est fort desagreable aux йtrangers. Car pour ceux du pays, comme ils y sont accoщtumйs, ils n’en ressentent aucune incommoditй“ [У Польшчы няма гасцініц, дзе можна жыць з выгодамі і дзе даюць ложкі. Найчасцей у гэтай краіне знойдзеш збудаваныя з дрэва памяшканні, якія завуцца Karczma, дзе мусіш жыць з жывёлаю, то бок з коньмі, каровамі і свіннямі, якія знаходзяцца ў доўгай стайні, зробленай з кепска прыгнаных дошак і пакрытай саломаю. Праўда, у канцы гэтае стайні ёсць пакой з печкаю. Але ў ім нельга жыць, з прычыны мух, блох, плюскваў і кепскага паху ў памяшканні. Бо, як бы горача ні было, акно ніколі не адчыняецца. Вось жа, іншаземцу больш даспадобы начаваць улетку ў стайні, чым у гэтым пакоі, дзе Gospodarz, гэта значыць той, хто трымае карчму, жыве са сваімі дзецьмі і ўсёй сям’ёю, і дзе ён вельмі часта захоўвае бочку кіслай капусты, пах якой для чужынца надзвычай непрыемны. Бо ў дзвюх гэтых краінах, прызвычаіўшыся, яны [тутэйшыя жыхары] не адчуваюць ніякае нязручнасці]. Tende G. De (Pseud. Sieur de Hauteville), Relation historique de la Pologne contenant le pouvoir de ses rois, leur йlection et leur couronnement, les privileges de la noblesse, la religion, la justice, les moeurs et les inclinations des Polonois avec plusieurs actions remarquables, Paris, 1687, 283.

31 Baranowski B. Polska Karczma, Restauracja, Kawiarnia, Ossolineum, 1979, 18—19.

32 Bellini P. La Descrittione della Pollonia de Fulvio Ruggieri (1572), pre­sentazione di J. W. Woś, Trento, 1994, 116.

33 Miselli G. Il Burattino veridico o vero istruzzione generale per chi viaggia Con la descrizzione dell’Europa, e distinzione de’Regni, Prouinzie, e Cittа, e con una esatta cognitione delle monete piщ utili, e corremti in detti luoghi; Con la notizia d’alcune parole in varie parti d’Europa piщ necessarie, espresse, nelle lingue, Italiana, Francese, Spagnuola, Tedesca, Polacca, e Turchesca. Con la Tauola delle Poste nelle vie, che al presente piщ regolate si trovano, & Indice de’Capitoli, e Titoli, Bologna, 1688, 196—198.

34 Cantelimi J., Cibo A., Pallavicini O. „Korespondencja arcba Cantelmiego nuncjusza nadzwyczajnego na sejm grodzieński w 1688 r.“, Sacrum Poloniae Millenium, t. 3, Rzym, 1956, 72.

35 Wilder J. A. Okiem cudzoziemca. Ze wspomnień cudzoziemców o dawnej Polsce, Warszawa, 1959, 46—47.

36 „...les plus grandes lieuлs sont de cinq quarts d’heure, les ordinaires dune (sic!) heure, exceptй en quelques endroits de Russie vers les frontieres de Podolie, en Ukraine, en Samogitie, & autres Regions, oщ а peine deux heures peuvent suffire“ [Найбольшыя мілі — за пяць чвэртак гадзіны, звычайныя — за адну гадзіну, акрамя некаторых мясцін Расіі каля межаў з Падоллем, на Ўкраіне, Жамойці і ў іншых мясцовасцях, дзе ледзьве можа хапіць дзвюх гадзін]. Dalairac F. P. (pseud. Chevalier de Beaujeu), Memoires du chevalier de Beaujeu. Contenant ses divers voyages tant en Pologne, en Allemagne, qu’en Hongrie avec des Relations par­ticulieres des Guerres & des Affaires de ces Paпs–lа, depuis l’annйe 1679, Paris, 1698, 4.

37 „Lithuania ... is a most large Province, fenny and woody, so as in Summer there is no passage into it, but in winter when the Fenns are frozen, Merchands trade with the inhabitants. ... It hath very few Townes, and the Villages are commonly distant 20 German miles from the other“. Moryson F. An Itinerary Containing His Ten Years Travell through the Twelve Domi­nions of Germany, Bohmerland, Sweitzerland, Netherland, Denmarke, Poland, Italy, Turkey, France, England, Scotland & Ireland, т. 4: Glasgow, 1908, 67—73.

38 „Quand au pays il est plain, fort marescageux, & couuert de boys, tout ainsi que la Moscouie, & n’y peut on pas fort aisйment aller l’Estй а cause des fanges & des eauлs., qui sont cause qu’il faut attendre l’Hyver, durant lequel on faict toutes les affaires & traffiques, qui consistent prin­ci­palement en bleds & legumes, bestail, cuirs, miel, cire, fourrures excel­lentes & force cendres pour faire les lessiues, qu’on transporte а Dantzik, & de lа en Hollande & autres pays bas auec de la poix & des aix & plan­chages pour faire les corps de nauires“ [Што да краю, ён роўны, вельмі балоцісты і пакрыты лясамі, зусім як Масковія, і па ім не надта лёгка ехаць улетку з прычыны гразі і вод, якія служаць прычынай таго, што трэба чакаць зімы, цягам якой робяцца ўсе справы і гешэфты, прадмет якіх галоўным чынам — збожжа і гародніна, жывёла, скуры, мёд, воск, раскошныя футры і ў вялікай колькасці попел для прання, што вывозяць у Гданьск, а стуль у Галандыю і ў іншыя нідэрландскія правінцыі, разам са смалою, бэлькамі і дошкамі, каб рабіць карпусы караблёў]. Vigenиre B. De. La Description du royaume de Poloigne et pays adjacens, avec les statuts, constitutions, moeurs et faзons de faire d’iceux, par Blaise Vigenere, Sercretaire de feu Monseigneur le Duc de Niuernois, Paris 1573; „La duchй de Lithuanie... est pour la plus grand part mare cageuse & pleine de bois & Forestz, & a cette occasion ou ny peut entrer qu’auec bien grande peine & difficultй, d’autant que presque tout le paпs est couuert d’eaux dormantes, on y peut plus aysement traficquer en hyuer, qu’en estй, pource que le paпs est plus eccessible, a cause des maretz & estangs qui sont gellez & glacez de telle sorte, qu’ils rendent vn chemin fort asseurй, & lors les marchans y peuuent aller & venir plus facilement“ [Літоўскае княства… пераважна балоцістае і поў­нае лясоў і пушчаў, і таму ў яго можна заехаць толькі з вельмі вялікімі намаганнямі і цяжкасцямі, да таго ж паколькі амаль уся краіна пакрыта стаячымі водамі, узімку лягчэй гандляваць, чым улетку, бо краіна тады найбольш даступная з прычыны лужын і копанак, якія замярзаюць і ледзянеюць, ператвараючыся ў вельмі бяспечную дарогу, і тады купцам найлягчэй ехаць і дабірацца сюды]. F. L. P., Briefve description dv pays et Royavme de Poloigne, contenant la situation du lieu, les mњurs & faзons de viure des Polonnois, Les Archeueschez & Eueschez qui y sont, & autres singularitez, proprietez, & excellence du paпs, Recolligee des anciens & modernes Cosmographes par F. L. P., Lyon, 1573, 14—22.

39 „...per Lituania и piщ difficile il far viaggio l’estate, per le nevi che si disfanno, che l’inverno che si cammina sopra i ghiacci“ [Па Літве цяжэй падарожнічаць улетку, калі снег растаўшы, чым узімку, калі ездзяць па лёдзе]. Albиri E. Le Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato durante il secolo decimosesto, serie I, volume I, Firenze 1862, 275; „Questa provincia и abbondantissima di boschi pieni d’infiniti legnami di varie sorte, e di moltissime paludi, sм che non si puт comodamente far viaggio in essa se non il verno con gran ghiacci, ovvero l’estate con gran caldo“ [Гэтая правінцыя вельмі багатая на лясы, поўныя незлічонай драўніны рознага гатунку, і на вельмі шматлікія балоты, так што ніколі не бывае зручней падарожнічаць па ёй, чым узімку ў вялікія маразы альбо ўлетку ў вялікую спёку]. Ibid, 327—328 p.

40 Сакратар папскага нунцыя П. А. Джаваніні [P. A. Giovannini] у сваёй справаздачы, апісваючы Літву, цвердзіў, што „...Nessuna cosa farebbe piщ pericoloso l’intrar а dentro in questo regno et anco difficile il scor­rerlo, che la frequentia  dei boschi, molto atta all’insidiare et che impe­disce il tirar  vettovaglie di lontano, per non esser il paese aperto, ancora chи  sia in ogni parte piano. Di Lithuania s’aggiunge ch’il  paese и tanto basso et aquoso , che non и possibile а scorrerlo, se non quando и ridurato  dal gelo“ [Нішто не творыць большае небяспекі пры пранікненні  ў гэтае каралеўства, а таксама цяжкасці пры праездзе па ім, як частыя  лясы: у іх вельмі зручна рабіць засады, і яны перашкаджаюць завозіць  правіянт здалёк, так што гэтая мясцовасць нідзе не бывае адкрытаю, хоць  яна і паўсюль раўнінная. Пра Літву яшчэ можна сказаць, што краіна гэтая  настолькі нізінная і вільготная , што праехаць па ёй магчыма, толькі калі яна застывае  ў лёд]. „Relazione di Polonia, 1565“, Scriptores rerum Polonicarum, t. XV, continet: Analecta Romana quae Historiam Poloniae saec. XVI illustrant ex archivis et bibliothecis excerpta, edidit Dr. I. Korzeniowski, Kraków, 1894, 174—205.

41 „The roads in this country are quite neglected, being scarcely superior to by–paths winding through the thick forest without the least degree of artificial direction: they are frequently so narrow as scarcely to admit a carriage; and are continually so obstructed by stumps and roots of trees, and in many parts so exceedingly sandy, that eight small horses could scarcely drag us along. ... The bridges across the rivulets were so weakly con­struc­ted and so old, that they seemed ready to crack with the weight of the car­riage, and we thought ourselves fortunate in getting over them without an accident“. Coxe W. Travels into Poland. New York, 1971, 201—202.

42 Прыкладам  можа служыць пасланнік папы ў Польшчы З. Фэрэры, які прыехаў у Вільню з Торуні пад канец 1520 г.

43 Vigenиre B. de...

44 Tygielski W. Dyplomacja—Informacja—Propaganda. Podróż Luigiego Bevilacqua, posła toskańskiego na dwory europejskie w 1609 r., Warszawa, 2000, 78.

45 Bellini P. La Descrittione della Pollonia de Fulvio Ruggieri (1572), pre­sentazione di J. W. Woś, Trento, 1994, 116.

46 Biographie Universelle ancienne et moderne, histoire, par ordre alpha­bйtique, de la vie publique et privйe de tous les hommes qui se sont fait remarquer par leurs йcrits, leurs actions, leurs talents, leurs vertus ou leurs crimes, nouvelle edition, poubliйe sous la direction de M. Michaud, revue, corrigйe, et considйrablement augmentйe d’articles inйdits et nouveaux, ouvrage rйdigй par une sociйtй de gens de lettres et de savants, Paris.

47 „Cosм a XXVIII di Dicembre mi sono posto in camino et gionto qui a VIII del presente. Et sa Dio con quanto incommodo mio et di questa mia povera famiglia, per gli asprissimi freddi, ghiacci, venti et crescenze d’acque, mal da mangiare et peggio da berre, et dormir continovamente in terra, con un pocco di paglia sotto, se pur anco se ne ritrovava». Aloisius Lippomano card. Carolo Carafa (Vilnae, 15.I.1556), Acta nuntiaturae Polonae, moderatore H. D. Wojtyska CP, Romae 1993, t. 3 /1, 120.

48 Cantelimi J., Cibo A., Pallavicini O. „Korespondencja arcba Cantelmiego nuncjusza nadzwyczajnego na sejm grodzieński w 1688 r.“, Sacrum Poloniae Millenium, t. 3, Rzym, 1956. 72.

49 „Dopo haver caminato 15 giorni continui per questi paesi immensi, con far sin a 40 miglia Italiane il giorno, son hora giunto in questa cittа, capo del gran Ducato di Littuania... Questo viaggio s’и fatto in gran parte per selve una d’esse di 40 miglia, et un’altra di 35 convenne passar in un giorno, non issendovi allogio. ... Nel viaggiare in queste parti convien portare ogni cosa per vivere e dormire, non trovandosi nell’hostarie ch’una camera terrena di tavole e contigua la stalla ove si fa la cucina ne per dormire v’altro che paglia. ... L’hostarie sono in gran parte tenute da Hebrei, che dall’aumentar’ un poco il prezzo di qualche mi davano si sono nel resto ben portati con servir’ anco e contrattar il sabbato senz’esserne ricercati. ... In doi lochi sono stat’ allogiato in nome di Mons. Vescovo di Plosca...“ [Праехаўшы цягам 15 дзён запар праз гэтую велізарную краіну, робячы па 40 італьянскіх міляў у дзень, прыбыў я ў гэты горад, сталіцу вялікага Княства Літоўскага… Дарога гэтая вяла большай часткаю праз пушчы, адну ў 40 міляў, а другую ў 35, якія давялося праязджаць за дзень, бо не было ніякага прытулку. …Пры падарожжы ў гэтых мясцінах належыць вазіць з сабою ўсе рэчы, каб жыць і спаць, бо ў гасцініцах знойдзеш толькі дашчаны пакой на ўзроўні зямлі, і побач хлеў, дзе ладзіцца кухня, а спаць можна толькі на саломе. …Гасцініцы пераважна трымаюць габрэі, якія крыху надбаўлялі цану сяго–таго, што мне прадавалі, але ў астатнім паводзілі сябе добра і прыслугоўвалі нават у суботу без вялікага ўпрошвання. …У двух месцах я спыняўся ў імя мансіньёра біскупа Плоцка…] Mario Filonardi do kard. Franciszka Barberini, Vilnae, 5.VI.1636. Ліст будзе апублікаваны ў Acta nuntiaturae Polonae. Мы хацелі б падзякаваць рэд. Т. Хынчэўскай–Генэль за магчымасць пазнаёміцца з гэтым і іншымі лістамі яшчэ да публікацыі цэлага збору.

50 Саганович Г. „Вильна в описании немецкого путешественника Самуеля Кихеля (1586 г.)“, Senosios raštijos ir tautosakos sąveika: kultūrinė Lietuvos Didžiosios Kunigaikštystės patirtis. Vilnius, 1998, 193—197.

51 „il Rй a trauerso mille incomodi e pattimenti di uiaggio, fatto piщ disastroso per la improuisa liquefacioue delle neui, e fiumi a mezzo sgellati, peruenne hieri sera decimo giorno di camino a Troki, Cittа sedici miglia distante da Wilna, con incomodata salute, ma gracie a Dio senza peggiori consequenze“ [Кароль, пераадолеўшы тысячу невыгодаў і цяжкасцяў падарожжа, якое зрабілася яшчэ цяжэйшым з прычыны раптоўнага таяння снягоў і напалову расталых рэкаў, дабраўся ўчора вечарам на дзесяты дзень дарогі ў Трокі, горад на адлегласці шаснаццаці міляў ад Вільні, з расстроеным здароўем, але, з Божае ласкі, без горшых наступстваў]. Archivio di Stato di Venezia, Senato, dispacci di Polonia, filza 10, karta 205.

52 Sacrum Poloniae Millenium, t. 3. Rzym, 1956, 113.

53 Przezdziecki R., Diplomatie et protocole a la Cour de Pologne, t. 1. Paris, 1934, 223—224.

54 (Avril Ph.), Voyage en divers Etats d’Europe et d’Asie, Etrepris pour dйcouvrir un nouveau chemin а la Chine. Contenant Plusieurs Remarques curieuses de Physique, de Geographie, d’Hydrographie & d’Histoire. Avec une description de la grande Tartarie, & des differens Peuples qui l’habitent. Paris, 1692.

55 „peruennemo б Smolesco... di lб in trй giorni a Vilna... di poi caminando sei altri giorni giunsemo б Varsciavia...“ [даехалі да Смаленска… адкуль за тры дні да Вільні… і правандраваўшы яшчэ шэсць дзён, прыбылі ў Варшаву] Giovanni di Luca, Relatione di un uiaggio fatto dal padre frа Giovanni di Luca missionario per la Sacra Congregatione di Propaganda fide, alli circassi e comucchi, figliuolo del conuendo di San Domenico di Napoli Prouincia del Regno, 20 maggio 1643, Biblioteka Kórnicka, sygn. 147.

56 Chynczewska–Hennel T. Rzeczpospolita..., 1994, 51—52.

 

Пераклаў з польскай Мікола Раманоўскі

 

змест