Да моўнай праблематыкі гарадскіх кніг навачаснай Горадні

Юры Гардзееў

Палітра моўных дачыненняў на землях Літвы і Беларусі здаўна была аб’ектам увагі навукоўцаў. У першую чаргу гэтай тэматыкай займаліся мовазнаўцы, якія ў сваіх працах абапіраліся на літаратурныя творы, дзённікі альбо апублікаваныя навачасныя крыніцы¹. Падаецца цалкам лагічным, што згаданая матэрыяльная база недастатковая, каб пашырыць нашыя веды пра рэгіянальныя ўласцівасці і тым самым удакладніць агульны вобраз моўных стасункаў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Запоўніць гэтыя прагалы дазваляюць шматлікія захаваныя крыніцы — навачасныя кнігі магістратаў, актавыя матэрыялы гродскіх, земскіх ды іншых мясцовых уладаў. Сярод комплексу захаваных архіваліяў, якія былі складзены ў XVI—XVIII ст., асаблівай yвагі заслугоўваюць старажытныя гарадзенскія акты. Нягледзячы на бурныя павароты лёсу, войны ды пажары, шматлікія „пераезды“, да нашых дзён дайшло нямала рукапісных матэрыялаў, у тым ліку найстарэйшыя земскія кнігі Гарадзенскага павету XVI ст. ці блізу 15 гарадзенскіх магістрацкіх кніг з паасобных дзесяцігоддзяў XVII і XVIII ст. Дзякуючы іх захаванасці паўстае магчымасць узнавіць разнастайныя грамадска–гаспадарчыя ды культурныя адметнасці жыцця Горадні, у тым ліку распавесці пра мовы гарадскога камунікавання.

Такім чынам, мэта артыкула — прасачыць тэндэнцыі развіцця мовы дакументацыі гарадзенскіх канцылярый у XVII—XVIII ст.² на шырэйшым параўнальна–гістарычным фоне. Апрача згаданых архіўных матэрыялаў, падмуркам працы з’яўляюцца іншыя віды крыніц: маладаследаваная мяшчанская літаратура³, тагачасная прэса, на старонках якой магістрацкія чыноўнікі змяшчалі бягучыя звесткі гарадскога жыцця, а таксама інвентары гарадзенскіх каталіцкіх кляштараў⁴.

Навачасныя гарадзенскія архіваліі, якія стагоддзямі назапашваліся ў гарадскіх канцылярыях, як і зыходныя дакументы, складаліся на розных мовах. Лацінская, што выконвала ў Заходняй Еўропе функцыю мовы літаратуры, навукі і міжнароднай камунікацыі, у Вялікім Княстве Літоўскім не адыграла такой ролі. На ёй былі напісаны толькі найстарэйшыя прывілеі Горадні, у тым ліку прывілей 1496 г., на падставе якога ў горадзе ўводзілася магдэбургскае права. Цягам усяго XVI ст. каралеўская канцылярыя выдала Горадні ажно 20 прывілеяў, з якіх 12 было складзена на старабеларускай мове. Апошні прывілей для горада на гэтай мове быў падрыхтаваны канцылярыяй караля Жыгімонта III у 1601 г.

З XVI ст. моўная сітуацыя ў ВКЛ пачала паступова мяняцца. У штодзённым і публічным жыцці літоўскіх ды беларускіх гарадоў досыць хуткімі тэмпамі распаўсюджвалася польская мова⁵, што было выклікана паланізацыяй вышэйшых грамадскіх слаёў краіны, а таксама наплывам польскага насельніцтва з Падляшша і Мазовіі. Трэба падкрэсліць, што апрача палякаў у шматлікіх гарадах краіны сяліліся гараджане са Швейцарыі, Францыі, Венгрыі, а таксама з Прусіі (Брандэнбургскай ды Княскай): Караляўца, Эльбланга, Дзялдава. З Памор’я, напрыклад, у Горадню прыбыла сям’я Сталіньскіх, прадстаўнік якой Анджэй Сталіньскі ў XVIII ст. заняў пасаду прэзідэнта горада⁶.

Гарадзенскія архіўныя матэрыялы дазваляюць выявіць тэндэнцыю ўзаемазалежнасці паміж грамадскім статусам ягоных жыхароў і мовамі, якімі яны карысталіся. Аналіз сведчыць: чым вышэйшы быў статус гараджаніна, тым выразней у ягоным штодзённым жыцці ўзрастала роля польскай мовы. Да гэтай групы ў першую чаргу трэба аднесці прадстаўнікоў вышэйшых мяшчанскіх колаў, г. зн. магістрацкіх ураднікаў, заможных купцоў ці ўладальнікаў шматлікіх нерухомых маёмасцяў, якія з–за адсутнасці выпрацаваных канонаў і ўзораў уласнай культуры пераймалі сістэму каштоўнасцяў шляхецкіх слаёў⁷, а таму імкнуліся да больш частага публічнага ўжывання польскай мовы. У працэс карыстання пальшчызнай таксама ўцягвалася гарадзенская павятовая шляхта, якая часта наведвала горад, з’язджалася ў Горадню на соймікі, ахвотна набывала тут сядзібы. Сувязь з польскай мовай дробнай шляхты, гарадскога паспольства ды непрывілеяваных гарадскіх слаёў, якія займалі ніжэйшую ступень на грамадскай лесвіцы (бедната, некваліфікаваныя і сезонныя работнікі, маргінальныя элементы), была меней выразнай. Не выклікае сумненняў той факт, што ў жыцці гэтай грамадска–культурнай прыступкі галоўную ролю адыгрывала ўжыванне роднай мовы⁸.

Асаблівасцю ўзніклага ў Вялікім Княстве Літоўскім моўнага спляцення было функцыянаванне некалькіх разнародных дзвюхмоўяў, а ў іншых выпадках нават і трохмоўя. Акрамя таго наступствам пранікнення пальшчызны на літоўскія і беларускія землі і іх узаемаадносінаў стала ўзнікненне і развіццё паўночна–ўсходняга дыялекту польскай мовы. На працягу XVI—XVII ст. яна паступова займае месца, якое раней у публічным ужытку належала канцылярскай беларушчыне⁹.

Польская мова, якой карысталіся ў публічным жыцці жыхары тагачаснай Літвы і Беларусі, у мовазнаўчай літаратуры атрымала назоў паўночнакрэсавага дыялекту. Яго развіццё можна ахарактарызаваць, аналізуючы змесціва прадукцыі магістрацкіх, шляхецкіх і кляштaрных канцылярый навачаснай Горадні.

Як сведчаць вынікі папярэдніх даследаванняў, апрача агульных тэндэнцый, уласцівых развіццю польскай літаратурнай мовы, згаданы дыялект вызначаўся пэўным кансерватызмам, што праявілася ў запаволеным тэмпе змяненняў ды ў функцыянаванні лексічных формаў, якія ў XVIII ст. ужо не выкарыстоўваліся ў мове этнічных польскіх земляў¹⁰. Можна меркаваць, што тэндэнцыя трываласці польскай архаічнай лексікі ў Літве і Беларусі тлумачылася ўплывам моўнага беларускага асяроддзя. Вынікам кантактаў польскай і беларускай моўных сістэм стала з’яўленне інавацыйных формаў іх сімбіёзу ці паўстанне з’явы гіперкарэктнасці, г.зн. імкнення асобы, якая разумела рэгіянальнасць (у дадзеным выпадку беларускую) свайго вымаўлення, да паслядоўнага пазбягання памылак пад час пісання польскамоўнага тэксту¹¹.

На матэрыяле даследаваных крыніц можна вылучыць наступныя праявы паўночна–ўсходняга дыялекту, найбольш заўважныя на фанетычным узроўні. У старажытных гарадзенскіх актавых кнігах выразна фіксуецца з’ява хісткасці¹²:

— з’яўленне –yr– на месцы –er–: syr (1786)¹³, cztyrysta, wszyrz (1754)¹⁴. У XVIII ст. тэндэнцыя падвышэння да –yr– у агульнапольскай мове знікае, аднак у дыялекце захоўваецца далей. Таму можна меркаваць, што гэтая з’ява мае пэўную сувязь з субстратавымі беларускімі ўплывамі дыялекту (як вядома, –yr– належыць да беларускай нормы, напрыклад: чатыры);

— чаргаванне галосных ó/u (якое мела сувязь з адсутнасцю насавых галосных у беларускай мове і імкненнем пісара да гіперкарэктнасці): wzgurze (1789)¹⁵, w krutkosci (1790)¹⁶, ruża (1791)¹⁷;

— выраўноўванне ó з o, як вынік звычкі гарадзенскіх мяшчан ды шляхты да беларускага вымаўлення¹⁸: row (1717)¹⁹, włoka (1721)²⁰, miod (1775)²¹, głowny (1789)²², koscioł, Wroblewski (1789, 1790)²³. Выступае таксама ў канчатках роднага склону множнага ліку: wierszow (1761)²⁴, dymow, przepisow (1775)²⁵, porządkow, brukow (1783)²⁶, inwentarzow, franciszkanow, fundatorow (1790)²⁷, assygnaciow, zydlow (1790)²⁸, gruntow, kramow, kupcow (1775)²⁹, placow, dochodow (1789)³⁰, krukow, kominow (1791)³¹.

Наступная тэндэнцыя — працэс зніжэння і падвышэння артыкуляцыі галосных³²:

— зніжэнне артыкуляцыі галосных задняга раду пад уплывам санорных зычных:

а) u/o: ciwon (1772)³³, Zygmont (1741, 1772)³⁴, połkownik (1790)³⁵, tłomaczenie (1789)³⁶, gronta (1752)³⁷;

b) u/ó: mórowany (1790)³⁸, dwónastu (1786)³⁹, fórtka (1791)⁴⁰;

— падвышэнне артыкуляцыі галосных задняга раду ó>u+ł, ó>u+r: protokuł (1790)⁴¹, pułplacu (1664)⁴², pułkamienicy (1729, 1774)⁴³, pułmisek (1775)⁴⁴, pułmurowany (1775)⁴⁵, szczegulna (1775)⁴⁶, gura (1661, 1691, 1752, 1791)⁴⁷, kturego (1717, 1791)⁴⁸, wturego (1791)⁴⁹, skura (1786)⁵⁰, curek (1790)⁵¹, wiader skurzanych (1791)⁵²;

Сярод насавых галосных назіраем наступныя тэндэнцыі, абумоўленыя адсутнасцю гэтых гукаў у мове–субстраце ды імкненнем да гіперкарэктнага вымаўлення⁵³:

— другасная назалізацыя: będnarz (1772, 1786, 1789)⁵⁴, naczynia będnarskiego⁵⁵; sędyk (1668)⁵⁶, што з’яўляецца прыкладам двух фанетычных працэсаў — зніжэння артыкуляцыі галосных і гіперкарэктнасці: syndyk> sendyk> sędyk, z kącami (1752)⁵⁷, kączyć (1775)⁵⁸, gąt (1717, 1752)⁵⁹, Olęndzki (1783)⁶⁰, Eysymątt (1791)⁶¹;

— дэназалізацыя:

a) przyjowszy (1767)⁶², zaczowszy (1790)⁶³;

b) у назоўніках і прыметніках творнага склону адзіночнага ліку: upicko, malżonko, nad rzeko, barszczowo, niebiesko, z czerwono kolumno (1790)⁶⁴;

c) дэназалізаванае вымаўленне перад зычнымі ł, l: przyioł, spłoneło, brneły (1753)⁶⁵, najoł (1783)⁶⁶, rozpoczeła (1790)⁶⁷;

— графічная замена насавых галосных дзвюма літарамі:

a) перад змычна–выбухнымі зычнымі: na urzendzie (1659)⁶⁸, bendnarz; Kolendzina (1672)⁶⁹, Kolenda (1728)⁷⁰, skompały się (1753)⁷¹, obremb (1789)⁷², skomstwo, przystempuje (1790)⁷³, postempuje (1791)⁷⁴;

b) перад фрыкатыўнымі: Konski (форма прозвішча Kącki 1663, 1673, 1691, 1754)⁷⁵, męsa (1790)⁷⁶;

c) перад пярэднеязычнымі: ręnce (1692)⁷⁷, obręmb (1775)⁷⁸;

d) асобна пазначым насавую гіперкарэктнасць пазычаных з лаціны слоў: aręda (1560, 1770, 1786)⁷⁹, arędować (1690)⁸⁰, obwęcye (1775)⁸¹, apparęcyi, procęta (1790)⁸²; testamęt (1791)⁸³.

У разгляданых крыніцах сустракаюцца таксама некаторыя прыкметы рэдукцыі ненаціскных галосных⁸⁴:

— o>a: paręcze (1691)⁸⁵, Sapocki (1789)⁸⁶, Hardzieiewski (1790)⁸⁷;

— e> a: Harasimowa⁸⁸, karmalit (1791)⁸⁹, karmalitow (1790)⁹⁰;

— o>u: gunt (1679)⁹¹.

Знаёмства з гарадзенскімі крыніцамі дазваляе выявіць таксама працэс вагання галосных⁹²:

— чаргаванне галосных e/o i a: od trzech leciech, przy scienie Rabieiowskiey (1789)⁹³, w przedzie (1633)⁹⁴, Pietrze, (1691, 1742)⁹⁵, Sebestyan (1668, 1790)⁹⁶, Katerzyna (1790)⁹⁷ (трэба адзначыць, што ў агульнапольскай мове архаізмы такога тыпу знікаюць толькі ў канцы XVIII ст.);

— чаргаванне ę/ą: piątrami (1740) ⁹⁸, piątro (1795)⁹⁹;

— a/o: kożdy, broma (1691) ¹⁰⁰, molowany (1790)¹⁰¹;

— a/e: sadziba (1775)¹⁰²;

— e/o: dopioro;

— e/y: syr, syrow (1786)¹⁰³.

Што да кансанантызму, назіраем ваганне зычных ды груп зычных, якое існавала ў розных рэгіёнах Польшчы, а ў некаторых выпадках складала таксама і норму беларускага вымаўлення¹⁰⁴:

— s/sz: szpichlerz (1691, 1740, 1767, 1795)¹⁰⁵, paszerzb (1670)¹⁰⁶;

— śr/srz (функцыяванне старапольскага фрыкатыўнага вымаўлення ř): srzedzina (1742)¹⁰⁷, srzuba (1791)¹⁰⁸, srzodek (1752, 1753), posrzodku (1781)¹⁰⁹;

— чаргаванне r/rz: pasierzb (1670, 1769)¹¹⁰, sierzpow (1753)¹¹¹, а таксама ż/rz; instruktarz (1786)¹¹²;

— ś/s: częsciami (1789)¹¹³, sledzy (1767)¹¹⁴, swiecki (1789, перад мяккім зычным)¹¹⁵, koscioł (1775)¹¹⁶, Lososna (1790)¹¹⁷;

— ваганне ć/cz: czwerc (1664)¹¹⁸;

— ć/c: Sopocko (1790)¹¹⁹,

— ń/n: вымаўленне цвёрдага n перад наступным цвёрдым зычным, што з’яўлялася спецыфічнай дыялектавай рысай і вынікала з нарматыўнай для беларускай мовы дэпалаталізацыі тыпу n’>n перад цвёрдым зычным: Klimanski, Suszynski (1790)¹²⁰;

— χi/χy: мяккае вымаўленне беларускага χ, занатаванага ў розных скланеннях назоўнікаў: Sapiechi (1775) ¹²¹, Eustachi¹²², dachi (1753) ¹²³, monarchi (1775)¹²⁴;

— sz/s: ulica Skolna (1665)¹²⁵,

— z перад ń: rzeznik (1772)¹²⁶, Rzeznicka (1721, 1775)¹²⁷, kuznia (1790)¹²⁸.

Вынікам сутыкнення польскай і беларускай моўных стыхій была адсутнасць мазурэння, альбо замены пярэдненёбных sz, ż, cz, dż на s, z, c, dz, якая ўжо адбылася на ўсходніх абшарах Сувальшчыны ды Падляшша. На думку Зоф’і Курцовай, „цяжка дапусціць, што на тэрыторыях, адлеглых ад этнічнай пальшчызны, дзе беларуская ды ўкраінская ўтвараюць субстрат для фармавання там польскай мовы і маюць з ёй сталы кантакт, дайшло да ўзнікнення такой польскай рысы, як мазурэнне, калі да яе не дайшло на моўным памежжы“¹²⁹.

У гэтай групе сустракаем іншыя прыклады ваганняў зычных:

— з’яўленне пратэтычнага h: hantaby (1633, 1692)¹³⁰, hanyż (1786)¹³¹, harmata (1781)¹³²;

— чаргаванне k/g : Gasper¹³³,

— страта j у розных пазіцыях:

a) chrześcian/ chrzescian (у інтэрвакальнай пазіцыі, 1789—1790 гг.)¹³⁴;

b) аслабленне артыкуляцыі i пасля галоснага mieyski, Leyba (1790)¹³⁵;

— з’яўленне кароткага u замест w пасля галосных: Hauryło, Fiedor Hauryłowicz (XVII w.)¹³⁶,

— тэндэнцыю спрашчэння груп зычных¹³⁷:

a) падвоеных зычных: truna (20–я г. XVIII ст.) ¹³⁸; слова trumna ўжывалася ў польскай літаратурнай мове з паловы XVIII ст. У сувязі з тым пытанне: ці з’яўляецца дадзены прыклад польскім спрашчэннем груп зычных ці пазычаннем беларускага труна — застаецца спрэчным;

b) падоўжаных зычных: zakonica (1738)¹³⁹, staraność, Zuzana (1790)¹⁴⁰;

c) стратай гукаў: przedażny (sprzedażny) (1660)¹⁴¹, przedał (sprzedał) (1665, 1789)¹⁴², dzień naleźienia s. Krzyża (znalezienie) (1775)¹⁴³, spólnie (wspólnie) (1660)¹⁴⁴;

d) спрашчэнне груп зычных тыпу śln>sn альбо rnk>rk: rzemiesnik (1736)¹⁴⁵, garków (1786)¹⁴⁶.

Цікава выяўляецца тэндэнцыя асіміляцыі па звонкасці¹⁴⁷.

Адна з яе праяваў — лёс спалучэння χv, якое функцыянавала ў Сярэднявеччы ў розных польскіх рэгіёнах, напрыклад, у Вялікапольшчы, Малапольшчы ды ў Сілезіі. З часам група χv зазнала паслядоўнае абязгучванне і пераход у f, перадусім на Мазовіі. Трэба адзначыць, што ў выпадку Гарадзенскага павету дадзеная прагрэсіўная асіміляцыя характарызуецца пэўным выключэннем. Тут мазавецкія ўплывы датычылі не толькі польскай групы χv, але і беларускай хв. Пацверджаннем з’яўляецца трансфармацыя прозвішча XVI ст. Boguchwał у Boufał¹⁴⁸.

У гарадзенскіх крыніцах сустракаем таксама з’явы:

a) рэгрэсіўнай асіміляцыі: rospiętego, powrosku (1790)¹⁴⁹, brygitki (1795)¹⁵⁰, juryzdyczanin (1784, 1786, 1791, 1792, 1795)¹⁵¹, juryzdator (1792)¹⁵², juryzdykcya (1775)¹⁵³ ды гіперкарэктнасцi: jadka (1746), Chrebtowicz (1743)¹⁵⁴ (ваpта звярнуць ўвагу на этымалогію прозвішча Храбтовіч, якую належыць выводзіць са слова ‘хрыбет’ і ў якой адсутнічае польская група –rze–);

b) узнікнення w перад націскнымі галоснымі o і u: Lewon (1664)¹⁵⁵.

Аналіз гарадзенскіх навачасных дакументаў дазваляе дадаткова пацвердзіць наступныя моўныя тэндэнцыі: функцыяванне флектыўнай хісткасці¹⁵⁶.

У разгляданых матэрыялах сустракаем наступныя прыклады назоўнікавых схем:

— памяншэнне з дапамогай суфіксаў –eczka, –yk: ułeczka, szpichlerzyk (1752)¹⁵⁷;

— утварэнні з суфіксам –nik ад назоўнікавай асновы: olejnik (1792)¹⁵⁸;

— формы з агульнаславянскім суфіксам –iszcze: ku gliniszczu (1786)¹⁵⁹;

— фарманты з карэнным –n– , а таксама суфіксамі:

a) –anin: juryzdyczanin (1784, 1786, 1791, 1792, 1795)¹⁶⁰;

b) –ina, –yna: osmina (1736)¹⁶¹, somina (1786)¹⁶², rayczyna (1673)¹⁶³;

— утварэнні з суфіксам –ość: osiadłość, obszerność, ziemskość, uległość (1787)¹⁶⁴;

— фарманты з архаічным суфіксам –ostwo, –stwo: pisarstwo, burmistrzostwo (1660)¹⁶⁵, woytostwo (1747)¹⁶⁶, probostwo (1775)¹⁶⁷, aktorstwo (1789)¹⁶⁸;

— новая форма з прэфіксам pod–, паводле словаўтваральнай схемы, характэрнай для тагачасных назваў ураднікаў: podproboszczy/podproboszcz (1661, 1664, 1830)¹⁶⁹;

— прыметнікавыя суфіксы з фармантам –n–: ratuszny ці –owny: arendowny (1783, 1786)¹⁷⁰;

— –ski/ska: kościół farski (1661, 1666)¹⁷¹; ulica Podolska (другая назва Падольнай вуліцы, 1664)¹⁷²;

Даследаваныя тэксты сведчаць пра флектыўныя ваганні назоўнікаў¹⁷³:

— ваганне граматычнага роду: karmalit (1791)¹⁷⁴, krama, kromka, krom (1733, 1739, 1740, 1746, 1774)¹⁷⁵;

— ужыванне канчатка –ów у родным склоне множнага ліку: wsiów (1775)¹⁷⁶, elekcjów (1792)¹⁷⁷, piekarzów (1783)¹⁷⁸, zydlów (1790) ¹⁷⁹; obywatelów, libertacjów, narzędziów (1787, 1791)¹⁸⁰;

— сюды ж адносіцца слова wiszeń (вішань, 1786)¹⁸¹,

— з’яўленне канчатка мужчынскага роду ў назоўніку давальнага склону ніякага роду: Grodnowi (1775, 1793)¹⁸²;

— беларускае чаргаванне γ/ź: Sapiezie (Сапезе)¹⁸³;

— з’яўленне назоўнікаў мужчынскага роду з канчаткам –а у назоўным склоне: Karpuszka (1772, 1790)¹⁸⁴, Słuszka¹⁸⁵ (можна лічыць, што рэдукцыя o > a звязана з беларускай моўнай нормай).

Цікавы прыклад паралелізму ў спражэнні дзеясловаў цяперашняга часу зафіксаваны ў мяшчанскай літаратуры XVIII ст. Флексія першай асобы множнага ліку –m/–em была выкарыстана ў ананімным вершы, прысвечаным восеньскаму пажару 1753 г. у Горадні: „dziękujem, a prosim niech nas zawsze chroni“. Факт знікнення гэтага канчатка ў польскай мове ўжо ў канцы XVI ст. дае падставы да высоўвання дапушчэння, што названая з’ява мае карані ў рэгіянальнай мазавецкай разнавіднасці польскай мовы, альбо вынікае з сутыкнення пальшчызны з мовай–субстратам¹⁸⁶.

У названых крыніцах знаходзім прыклады выкарыстання:

— аддзеяслоўных прыметнікаў тыпу: przeieżdży kupiec (не выключана, што дадзеная мадэль, не сустраканая ў польскіх схемах прыметнікавага словаўтварэння, з’яўляецца пазычаннем субстратавага прыезджы)¹⁸⁷;

— старапольскіх формаў адпрыметнікавых прыслоўяў з суфіксам –o: pilno (1717)¹⁸⁸;

— прыслоўя mimo: droga do miasta mimo dwór (1673), ulica mimo Collegium (1772)¹⁸⁹.

У гарадзенскіх тэкстах захавалася значная група беларускіх лексічных запазычанняў:

— з галіны будаўніцтва, аб’ектаў публічнага карыстання, прыладаў хатняй гаспадаркі, спажывецкіх вырабаў, рамесніцкай наменклатуры ці грамадскіх стасункаў¹⁹⁰: pieńka (1786)¹⁹¹, kołodzież (1560—1561)¹⁹², czerha (1612)¹⁹³, płoszcza (1713, 1752, 1772)¹⁹⁴, odryna (1752, 1790)¹⁹⁵, kruhlak (1791)¹⁹⁶, parasonik (1785)¹⁹⁷ (1783), stol (1717)¹⁹⁸, powieć (1744)¹⁹⁹, swiren (1741), swieronek (1790)²⁰⁰, proboj (1752)²⁰¹, biełuha (1786)²⁰², kołomaszka, subota (1790)²⁰³, zahułek (загулаk)²⁰⁴, obapoł/obopół (1786, 1789)²⁰⁵, nazad (1691, 1752)²⁰⁶;

— напісаныя лацінкай беларускія імёны ды прозвішчы: Alexiej (1790)²⁰⁷, Fiedor, Ewdocia (1668)²⁰⁸, Hrehory (1673, 1740)²⁰⁹, Ławryn (1795)²¹⁰, Panas (1661, 1741)²¹¹, Hauryło (1741)²¹², Semion (1673)²¹³, Symon (1663, 1790)²¹⁴, Wasil (1754, 1790)²¹⁵, Zmitruk (1790)²¹⁶, Taciana (1664)²¹⁷, Hardziej/Hardziejewski (1790)²¹⁸, Hanczaruk (1740)²¹⁹, Harasimowicz (1754)²²⁰, Hapanowicz (1712)²²¹.

Згадваючы анамастычнае пытанне, неабходна звярнуць увагу на тагачасную антрапанімію Горадні:

— што да славянскага насельніцтва, аднайменная анамаcтычная сістэма функцыявала перадусім у асяроддзі найбяднейшых жыхароў горада ды прыгоннага насельніцтва, што аселі ў магнацкіх юрыдыках (у інвентары маёмасці Радзівілаў Гнойніца 1752 г., напрыклад, быў зарэгістраваны нейкі Jurko)²²²;

— з’яўленне паралельных, нестабільных формаў прозвішча тыпу Szeszko — Szeszkiewicz²²³;

— мянушкавую ідэнтыфікацыю асобы тыпу: Hauryło Żyłka²²⁴;

— групу найменняў паводле роду заняткаў: Teodor garbarz, Prokop cieśla, Makar mielnik (1664)²²⁵, Kazimierz gancarz (1772)²²⁶;

— мянушкі, звязаныя з назвамі жывёл: Panas Borsuk²²⁷;

— геаграфічныя ды этнічныя вызначальнікі, якія сведчаць пра паходжанне асобы: Prokop Moskal, Chaim Jakubowicz Słucki, Józef Podolanin (пражываў на вуліцы Маставой, што вяла да гарадзенскага раёна Падолле)²²⁸.

Яшчэ адна рыса дыялекту — ужыванне архаічных формаў²²⁹. Напрыклад, у Rejestrze expensy, складзеным у 1736 г. пад час работ над упрыгожваннем унутранага інтэр’ера гарадзенскага касцёла бернардынаў, сустракаем два словы: агульнаўжывальнае gorzałka ды wodka²³⁰.

Заўважым, што ў пальшчызне XVIII ст., якая функцыянавала на польскіх этнічных землях, слова gorzałka паступова адыходзіла на другі план і пераходзіла ў катэгорыю польскага архаічнага альбо дыялектнага запасу. У выпадку Гарадзенскага павету сітуацыя выглядала крыху інакш: гэтым выразам і пазней шырока карысталіся. Як можна меркаваць, гэты факт мог мець пэўную сувязь з уплывамі мовы–субстрата.

Сутыкненне дзвюх моўных стыхій чыніла відавочны клопат пісарам, у выніку паўставалі пераходныя інавацыйныя словаўтваральныя формы, незнаёмыя для абедзвюх сістэм, як, напрыклад, hanczarz (ганчар са змененым беларускім –r на польскае –rz)²³¹.

Прапанаваныя заўвагі з’яўляюцца спробай акрэсліць асаблівасці соцыялінгвістычнага развіцця на прыкладзе Горадні і яе наваколляў у XVII—XVIII ст.²³² Сабраныя матэрыялы ў чарговы раз пацвярджаюць думку пра падабенства развіццёвых тэндэнцый паўночна–ўсходняй гаворкі з кірункамі польскай літаратурнай мовы. Разам з тым мова, якая фармавалася на фоне дзвюхмоўнай інтэрферэнцыі, у адлегласці ад этнічных польскіх раёнаў, характарызавалася пэўным кансерватызмам, што, напрыклад, выяўляецца ва ўжыванні архаічных старапольскіх выразаў ці запаволенай моўнай уніфікацыі фанетычнага правапісу²³³.

Багатая рукапісная спадчына, створаная і назапашаная некалькімі пакаленнямі пісараў гарадзенскіх канцылярый, з’яўляецца выдатным сведчаннем развіцця мясцовых асаблівасцяў навачаснай пальшчызны. Гарадзенскія крыніцы выразна паказваюць адметныя шляхі развіцця польскай мовы, ужыванай у Вялікім Княстве Літоўскім, яе кантакт з гутарковай беларушчынай. Істотнай катэгорыяй дыялекту ёсць арфаэпічныя, фанетычныя ды арфаграфічныя з’явы, уласцівыя беларускай мове, напрыклад, аканне, альбо з’яўленне a замест o ў ненаціскных складах (paręcze), з’яўленне гука в перад націскнымі галоснымі o (Lewon) ці з’яўленне ÷ пасля галоснага (Hauryło). Апрача субстратавай фанетызацыі польскай мовы, яе носьбіты часта выкарыстоўвалі беларускую гутарковую лексіку тыпу odryna, płoszcza альбо powieć²³⁴.

Такім чынам, частотнасць ужывання пэўных лексічных формаў маглі вызначаць два фактары. Па–першае, этнічны склад насельніцтва канкрэтнага павету альбо рэгіёну²³⁵, па–другое — паходжанне складальнікаў паасобных дакументаў. Менавіта з гэтай прычыны істотнае значэнне пры высвятленні паходжання персаналу канцылярыі мае тэарэтычная рэканструкцыя этапаў складвання дакумента, якую можна прасачыць, даследуючы, напрыклад, гарадзенскія кляштарныя інвентары XVIII ст.

Можна меркаваць, што аналізаваныя акты перапісваліся не начыста пад час візітацыі кляштара, а з чарнавіка. Таму падаецца лагічным, што асоба, якая перапісвала ў скрыпторнай цішыні раней падрыхтаваны тэкст–чарнавік, павінна была дапусціць значна менш моўных памылак у параўнанні з тым, хто занатоўваў тэкст на слых, ужывую. У сувязі з гэтым узнікае пытанне, чаму ў аналізаваных інвентарах сустракаецца безліч прыкладаў фанетычных гіперкарэктнасцяў ці некаторыя беларускія лексічныя запазычанні. Хутчэй за ўсё гэтая з’ява вынікала не з псіхалагічных цяжкасцяў (напрыклад, прыспешвання), а была праблемай этнапсіхалагічнага кшталту, г.зн. абумоўлена недастатковым веданнем ужыванай польскай мовы.

Пісары, для якіх пальшчызна была вывучанай мовай, не заўсёды маглі занатаваць формы, неўласцівыя для іх роднага моўнага асяроддзя. Прапанаваныя назіранні ўскосна пацвярджае факт паходжання манахаў гарадзенскага кляштара францысканцаў. Як сведчаць матэрыялы рубрыкі „якога паходжання і якой нацыянальнасці“ генеральнай візітацыі 1830 г. гэтага кляштара, яны выводзіліся як з Беласточчыны, так і з гістарычнай „Літвы“: Гарадзенскай ды Менскай губерняў, а таксама з „Белай Русі“²³⁶. Адсюль можна меркаваць, што факт паходжання манахаў з аддаленых ад этнічнай Польшчы беларускіх рэгіёнаў мог дадаткова спрычыніцца да з’яўлення згаданых з’яваў.

Аналагічнымі рысамі характарызавалася польская мова прадстаўніка шляхецкага стану — гарадзенскага землеўласніка Тадэвуша Анджэйковіча²³⁷, супольніка Скарбавай Камісіі ВКЛ. У адным з падрыхтаваных ім у 1776 г. дакументаў назіраем тыповыя для польскага паўночна–ўсходняга дыялекту прыкметы: замена насавога галоснага двума графічнымі знакамі, альбо гіперкарэктнасць, паўсюднае выраўноўванне ó з o, нарэшце, ваганне груп зычных: przed nastompieniem, nastompił, rejęt, ubostwo, wybor podatkow, do prozb, terazniejszych²³⁸.

Вынікі прыведзеных даследаванняў наводзяць на пэўныя развагі пра моўныя з’явы, а таксама грамадскую структуру Горадні ды Гарадзенскага павету. Узятыя матэрыялы верыфікуюць і развіваюць думку пра залежнасць паміж сацыяльным статусам ды мовай карыстальніка. Што да гарадоў ВКЛ, вышэйшы сацыяльны стан мяшчанскіх эліт бясспрэчна спрыяў і нават абавязваў да большага кантакту з пальшчызнай, як і да пашырэння яе абсягаў. Гэтыя тэндэнцыі не адмаўлялі, аднак, ролі іншых моў у штодзённым жыцці гарадской супольнасці. Доказам з’яўляецца непаслядоўнасць напісання некаторых прозвішчаў (напрыклад, Opanowicz/Hapanowicz²³⁹), якая пацвярджае факт суіснавання разгляданых моў, а таксама сведчыць пра іх паралельнае ўжыванне рознымі грамадскімі слаямі, у прыватнасці, мяшчанскімі элітамі.

Выяўленне малой часткі дагэтуль недаследаваных матэрыялаў пераконвае ў неабходнасці знаёмства з малавядомым змесцівам літоўскіх ды беларускіх архіваў, каб працягваць вывучэнне мясцовых адметнасцяў польскай мовы ў ВКЛ. Апрача вызначэння геаграфічных межаў асобных моўных з’яў, вынікі аналізу навачасных архіваў могуць праясніць сацыяльную структуру гарадоў, гэта значыць патлумачыць такія даследчыя праблемы, як дынаміка развіцця этнічнага складу населеннага пункта, кірункі міграцыйных хваляў²⁴⁰, узаемазалежнасць паміж моўнымі з’явамі ды грамадскім расслаеннем.

Пераклад з польскай Вольгі Мазуравай

¹ Smolińska B. Polszczyzna północnokresowa z przełomu XVII i XVIII w. Na podstawie rękopisów Jana Władysława Poczobuta Odlanickiego i Antoniego Kazimierza Sapiehy // Prace Językoznawcze. Wrocław, 1983. T. 51.; Kurzowa Z. Język polski Wileńszczyzny i kresów północno–wschodnich XVI—XX w. Warszawa—Kraków, 1993.

² Пра гісторыю гарадзенскай гарадской канцылярыі гл.: Hardzieje÷ J. Przyczynek do dziejów kancelarii miejskich grodzieńskich w XVI—XVIII w. // Białostocczyzna. 2001. № 1—2. S. 3—12; idem. Losy archiwaliów grodzieńskich z XVI — XVIII w. // Białostocczyzna. 1998. № 2. S. 72—86.

³ Ягелонская бібліятэка (далей ЯБ). Рукапіс 6357.

⁴ Аўтарамі артыкулаў на старонках варшаўскай прэсы былі гарадзенскі войт Юзаф Зяліньскі ды жыхар Горадні Ян Людвік Бэкю, найбліжэйшы паплечнік надворнага літоўскага падскарбія Антонія Тызенгаўза (Dziennik Handlowy.1786. Cz.1—3. S. 11—12; 1787. Cz.1—2. S. 44—45; Cz. 3. S. 93).

⁵ Kurzowa Z. Język... S. 13, 32—40; Bardach J. O dawnej i niedawnej Litwie. Poznań, 1988. S. 200—202. Пра паланізатарскую ролю гарадоў на тэрыторыі Вялікага Княства Літоўскага гл.: Alexandrowicz S. Rola miast i miasteczek w przemianach kulturalnych i językowych na ziemiach Białorusi w XVI—XVIII w. // Наш радавод. Гродна, 1996. Кн. 7. С. 243—248.

⁶ Нацыянальны Гістарычны Архіў Беларусі ў Мінску (далей НГАБ у Мінску). Ф. 1761, воп. 1, спр. 14, арк. 44, 524—550, 753, 653.

⁷ Bogucka M., Samsonowicz H. Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław, 1986. S. 548, 578, 588.

⁸ Turska H. O powstaniu polskich obszarów językowych na Wileńszczyźnie // Studia nad polszczyzną kresową. T. 1. Wrocław, 1982. S. 41; Kurzowa Z. Język... S. 63.

⁹ Kurzowa Z. Język... S. 317—318.

¹⁰ Ibidem. S. 56, 58, 114—115; idem. O istocie dialektu północnokresowego // Wilno—Wileńszczyzna jako krajobraz i środowisko wielu kultur. Białystok, 1992. T. IV. S. 14.

¹¹ Kurzowa Z. Język... S. 87, 114—115.

¹² Ibidem. S. 67—75.

¹³ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna na mocy praw, przywilejow, dekretow kommissarskich i assessorskich W. X. Litew: do wybierania prowentow pomiernego, wagowego, brukowergo, targowego tak w mieście J. K. Mci Grodnie, jako też na przedmieściach kontrahentom arędownym przy wydawaniu kontraktu w roku 1786 miesiąca 9bra 23 dnia sporządzony [улётка] (далей Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna).

¹⁴ Писцовая книга Гродненской экономии (далей ПКГЭ). Вильно, 1882. Т. 2. С. 303, 310.

¹⁵ Obiasnienia Interessu miasta Seymowego J. K. Mci Grodna, 1789, арк. H.

¹⁶ Архіў гарадзенскіх францішканаў (далей АГФ). Рукапіс. Inwentarze Konwentu Grodzieńskiego Xięży Franciszkanów. S. 41.

¹⁷ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 115, 262.

¹⁸ Kurzowa Z. Język... S. 75.

¹⁹ Галоўны Архіў Старажытных Актаў (далей ГАСА), Архіў Радзівілаў (АР). Аддзел XVIII, № 324, арк. 1.

²⁰ Навуковая бібліятэка ПАУ і ПАН у Кракаве (далей НБ ПАУ і ПАН у Кракаве). Рукапіс 369, арк. 60.

²¹ Аддзел Рукапісаў Бібліятэкі АН Літвы (далей АР БАН Літвы). Ф. l—18/2—151, арк. B.

²² Obiasnienia... арк. A [1].

²³ Ibidem. арк. A [2]; Літоўскі Дзяржаўны Гістарычны Архіў (далей ЛДГА). Старажытныя акты (далей СА), 11649.

²⁴ Kurier Litewski. 1761. № 29.

²⁵ ЛДГА. Ф. 11 воп. 1 спр. 18584.

²⁶ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 15, арк. 183.

²⁷ АГФ. Inwentarze... S. 41.

²⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 58v.

²⁹ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A, B.

³⁰ Obiasnienia... арк. A.

³¹ Kommissya Porządkowa y Cywilno–Woyskowa powiatu grodzienskiego z magistratem miasta Grodna ад 6 ліпеня 1791 г. [улётка] (далей Kommissya Porządkowa).

³² Kurzowa Z. Język... S. 75—77.

³³ ЛДГА. СА. 3862, арк. 30v.

³⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 306; ЛДГА. СА. 3862, арк. 30v.

³⁵ ЛДГА. СА. 11649.

³⁶ Obiasnienia... арк. I.

³⁷ ГАСА. АР. Аддзел. XVIII, № 323, арк. 226.

³⁸ ЛДГА. СА. 11649.

³⁹ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

⁴⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 274v.

⁴¹ Ibidem. арк. 58v.

⁴² НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 170.

⁴³ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 170; Гродзенскі дзяржаўны гістарычна–археалагічны музей (далей ГДГАМ). Фонды, № 15114.

⁴⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 1022.

⁴⁵ Kurzowa Z. Język... S. 75; ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584; НГАБ у Мінску. Ф. 1887, воп. 1, спр. 1, арк. 58v.

⁴⁶ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A [1].

⁴⁷ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 29, 226; НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 1, арк. 115; ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 89.

⁴⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 1, арк. 115; ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 2.

⁴⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 115, 262.

⁵⁰ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

⁵¹ АГФ. Inwentarze... S. 52.

⁵² Kommissya Porządkowa.

⁵³ Ірэна Баярова звяртае ўвагу на страту ў XVIII ст. арфаграфічнага пазначэння назалізацыі. Гл.: Bajerowa I. Kształtowanie się systemu polskiego języka literackiego w XVIII wieku // Prace Językoznawcze. Wrocław, 1964. T. 38. S. 48; Kurzowa Z. Język... S. 81, 85—86.

⁵⁴ Obiasnienia... арк. F; ЛДГА. СА. 3862, арк. 70v; Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

⁵⁵ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

⁵⁶ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 347.

⁵⁷ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 223.

⁵⁸ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. C 2.

⁵⁹ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 1, № 323, арк. 222.

⁶⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 13, арк. 320.

⁶¹ Ibidem. № 1, арк. 200.

⁶² АГФ. [Akt przyjęcia do bractwa św. Antoniego Padewskiego przy klasztorze franciszkanów w Grodnie Rajny Kierusakówny z Kamionki] ад 12 сакавіка 1767 г. [улётка].

⁶³ ЛДГА. СА. 11649.

⁶⁴ ЛДГА. СА. 11649; АГФ. Inwentarze... S. 41, 43.

⁶⁵ ЯБ. Рукапіс 6357.

⁶⁶ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 713, арк. 350.

⁶⁷ АГФ. Inwentarze... S. 42.

⁶⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 1.

⁶⁹ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 2, арк. 285.

⁷⁰ Ibidem. Спр. 5, арк. 74.

⁷¹ ЯБ. Рукапіс 6357.

⁷² Obiasnienia... арк. B1.

⁷³ АГФ. Inwentarze... S. 41, 42.

⁷⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 274v.

⁷⁵ ПКГЭ. Т. 2, c. 303—204; НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 3, арк. 134v; ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 142, 501.

⁷⁶ АГФ. Inwentarze... S. 43.

⁷⁷ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 21.

⁷⁸ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A.

⁷⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 1084; Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

⁸⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 3, арк. 43.

⁸¹ obventio — нясталы прыбытак, apparentia — знешні выгляд (АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. B 2; АГФ. Inwentarze... S. 42; Słownik łacińsko–polski. Warszawa, 1959. T. 1. S. 224).

⁸² АГФ. Inwentarze... S. 41.

⁸³ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 200.

⁸⁴ Kurzowa Z. Język... S. 85—87.

⁸⁵ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 29.

⁸⁶ Obiasnienia... арк. D 3.

⁸⁷ ЛДГА. СА. 11649.

⁸⁸ Ibidem.

⁸⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 15, арк. 298.

⁹⁰ ЛДГА. СА. 11649.

⁹¹ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 9.

⁹² Kurzowa Z. Język... S. 87—90.

⁹³ Obiasnienia... арк. A, C.

⁹⁴ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 1.

⁹⁵ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 3, арк. 134v; спр. 6, арк. 835.

⁹⁶ Ibidem. Спр. 1, арк. 326; ЛДГА. СА. 11649.

⁹⁷ АГФ. Inwentarzе... S. 43.

⁹⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 654.

⁹⁹ Ibidem. Спр. 16, арк. 1157.

¹⁰⁰ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 33.

¹⁰¹ АГФ. Inwentarze... S. 42—43.

¹⁰² АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A [1].

¹⁰³ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁰⁴ Kurzowa Z. Język... S. 94—99, 104—105.

¹⁰⁵ АГФ. Inwentarze.... S. 9; ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 33; НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 654; спр. 16, арк. 545.

¹⁰⁶ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 402.

¹⁰⁷ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 982.

¹⁰⁸ Ibidem. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 115.

¹⁰⁹ ЯБ. Рукапіс 6357; Gazeta Warszawska. 1781. № 39; ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 229.

¹¹⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 5, арк. 886; ibidem. Ф. 1800, воп.1, спр. 1, арк. 402.

¹¹¹ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 224.

¹¹² Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹¹³ Obiasnienia.... арк. B 1.

¹¹⁴ АГФ. Inwentarze.... S. 9.

¹¹⁵ Obiasnienia.... арк. G 1.

¹¹⁶ ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584.

¹¹⁷ АГФ. Inwentarze... S. 42.

¹¹⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 2, арк. 126; АГФ. Inwentarze... S. 9.

¹¹⁹ ЛДГА. СА. 11649.

¹²⁰ Ibidem.

¹²¹ ЯБ. Рукапіс 6357; ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584.

¹²² ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 3.

¹²³ ЯБ. Рукапіс 6357.

¹²⁴ ЯБ. Рукапіс 6357; ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584.

¹²⁵ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 2, арк. 102.

¹²⁶ ЛДГА. СА. 3862, арк. 29.

¹²⁷ ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584; НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 369, арк. 54v.

¹²⁸ АГФ. Inwentarze... S. 51.

¹²⁹ Kurzowa Z. Język... S. 102—104.

¹³⁰ Тэрмін antaba (з нямецкай Handhabe) пераважаў на Мазовіі (за выключэннем паўднёвай часткі). Гл.: Basara J. Terminologia budownictwa wiejskiego w dialektach polskich. Cz. 2 // Prace Językoznawcze. Wrocław, 1964. T. 43. S. 34; ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 1, 21).

¹³¹ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹³² Gazeta Warszawska. 1781. № 39.

¹³³ ЛДГА. СА. 3862. Арк. 69v.

¹³⁴ Obiasnienia... арк. G 1; ЛДГА. СА. 11649.

¹³⁵ ЛДГА. СА. 11649.

¹³⁶ ПКГЭ. Т. 2. С. 297.

¹³⁷ Kurzowa Z. Język... S. 110—111.

¹³⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 4, арк. 799.

¹³⁹ НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 369, арк. 91.

¹⁴⁰ АГФ. Inwentarze... S. 41, 42.

¹⁴¹ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 87.

¹⁴² Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 2, арк. 102; Obiasnienia... арк. C2.

¹⁴³ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. B.

¹⁴⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 87.

¹⁴⁵ НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 66—66v. Цяжка адназначна сказаць, ці прыведзены прыклад быў узяты з размоўнай пальшчызны, альбо быў звязаны з яго субстратавым падмуркам. На карысць апошняга сведчыць факт, што ў беларускай мове спрашчэнне груп зычных утварае літаратурную норму. Такім чынам, страта сярэдзіннага гука ў слове rzemiesnik у паўночна–ўсходнім дыялекце магла быць новай формай, якая ўзнікла ў выніку сутыкнення польскага rzemieślnik ды беларускага рамеснік (Падлужны А. Фанетычныя працэсы // Беларуская мова: Энцыклапедыя. Мінск, 1994. С. 588).

¹⁴⁶ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁴⁷ Kurzowa Z. Język... S. 111—112.

¹⁴⁸ Заснавальнікам гэтага роду быў гаспадарскі пісар Васько Дарашкевіч (мяжа XV—XVI ст. ) Як вынікае з крыніц, у тыя часы гэта была праваслаўная сям’я, пра што сведчыць факт пахавання Пракопа Хвалімера, сына Васька, у склепах адной з гарадзенскіх праваслаўных цэркваў. У сваім тастаменце Пракоп запісаў, каб „[...] жона моя Ганна мает тело мое грешное поховати почстиве, яко то належыт, у церкви, у Городне на Подоле у Чесного Хреста“ (Акты Виленской Археографической Комиссии. Вильно, 1894. Т. XXI. С. 438).

¹⁴⁹ АГФ. Inwentarze... S. 42, 51.

¹⁵⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 16, арк. 473.

¹⁵¹ Ibidem. Спр. 13, арк. 380—381, 792; спр. 15, арк. 116—118; спр. 15, арк. 486—490; спр. 16, арк. 513.

¹⁵² Ibidem. Спр. 15, арк. 948.

¹⁵³ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A [1].

¹⁵⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 9, арк. 66, 755.

¹⁵⁵ Ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 188.

¹⁵⁶ Kurzowa Z. Język... S. 116—161.

¹⁵⁷ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 223.

¹⁵⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 15, арк. 1174.

¹⁵⁹ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 13, арк. 827.

¹⁶⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 13 арк. 380—381, 792, спр. 15 арк. 116—118; спр. 15 арк. 486—490; cпр. 16 арк. 513.

¹⁶¹ НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 369, арк. 66.

¹⁶² Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁶³ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 505. На прадукцыйнасць усходнеславянскага суфікса –ina, –yna звяртае ўвагу Зоф’я Курцова (Kurzowa Z. Język... S. 130).

¹⁶⁴ Dziennik Handlowy. 1787. Cz. 1—2. S. 44.

¹⁶⁵ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 2, 45.

¹⁶⁶ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 10, арк. 1.

¹⁶⁷ Ibidem. арк. 1; Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 2; ЛДГА. Ф. 11, воп. 1, спр. 18584.

¹⁶⁸ Obiasnienia... арк. A 1.

¹⁶⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 91, 281; АГФ. Inwentarze... S. 188. Тэрмін podproboszczy азначаў вікарыя. Сустракаем яго ў паэме Organy (1784) Томаша Каятана Вянгерскага (Linde S. B. Słownik języka polskiego. Lwów, 1858. T. IV. S. 239; Słownik języka polskiego. Warszawa, 1964. T. 6. S. 701).

¹⁷⁰ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 13, арк. 251; Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁷¹ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 91, 253.

¹⁷² Ibidem. арк. 172.

¹⁷³ Kurzowa Z. Język... S. 161—163, 172, 179, 180.

¹⁷⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 15, арк. 298.

¹⁷⁵ Ibidem. Спр. 5, арк. 295; спр. 6, арк. 122, 487, 755, 1061.

¹⁷⁶ АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A.

¹⁷⁷ ГДГАМ. Фонды. № 9217.

¹⁷⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 13, арк. 260.

¹⁷⁹ Ibidem. Ф. 1887, воп. 1, спр. 1, арк. 58v.

¹⁸⁰ Dziennik Handlowy. 1787. Cz. 1—2. S. 44—45, 49; Kommissya Porządkowa.

¹⁸¹ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁸² НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 15, арк. 1289; АР БАН Літвы. Ф. l—18/2—151, арк. A [1].

¹⁸³ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 5, арк. 43.

¹⁸⁴ ЛДГА. СА. 3862, арк. 30v; СА. 11649.

¹⁸⁵ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 188.

¹⁸⁶ Kurzowa Z. Język... S. 196; ЯБ. Рукапіс 6357.

¹⁸⁷ Kurzowa Z. Język... S. 185, 201—202.

¹⁸⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 4, арк. 175.

¹⁸⁹ Ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 581; ЛДГА. СА. 3862, арк. 30v.

¹⁹⁰ Дадзенае пытанне разглядалася Галінай Турскай у працы: Leksykalne pożyczki białoruskie w języku polskim (doba staropolska) // Sprawozdania z Prac Naukowych Wydziału Nauk Społecznych. Wrocław, 1970. R. 13. Z. 2 (57). S. 77—92; idem. O powstaniu... S. 73—86.

¹⁹¹ Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

¹⁹² ПКГЭ. Т. 2. С. 63.

¹⁹³ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 1, арк. 23.

¹⁹⁴ ПКГЭ. Т. 2. арк. 303; НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 10, арк. 569—570; ЛДГА. СА. 3862, арк. 2v.

¹⁹⁵ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 223; АГФ. Inwentarze... S. 52.

¹⁹⁶ НГАБ у Мінску. Ф. 1711, воп. 1, спр. 71, арк. 322v.

¹⁹⁷ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 13, арк. 639.

¹⁹⁸ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 1.

¹⁹⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 6, арк. 318.

²⁰⁰ АГФ. Inwentarze... S. 52.

²⁰¹ Беларускае пазычанне прабой, што значыць skobel, узнікла ў разгляданым дыялекце, у мове насельніцтва паўночна–ўсходняй часткі Мазоўша, на Падляшшы ды Сувальшчыне (Basara J. Terminologia... S. 30; ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 221).

²⁰² Instruktarz miasta J. K. Mci Grodna.

²⁰³ Inwentarz... S. 41, 51.

²⁰⁴ З’яўленне γ замест в перад націскным галосным сустракаецца на паўночным захадзе Беларусі (Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак. Мінск, 1968. C. 35, 274).

²⁰⁵ Беларускае пазычанне абапал (па абодва бакі): Obiasnienia... арк. C H.

²⁰⁶ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 323, арк. 32, 224.

²⁰⁷ ЛДГА. СА. 11649.

²⁰⁸ НГАБ у Мінску. Ф. 1800 воп. 1, спр.1, арк. 309, 310.

²⁰⁹ Ibidem. арк. 520.

²¹⁰ Ibidem. Ф. 1761, воп. 1, спр. 16, арк. 425.

²¹¹ Ibidem. Cпр. 8 арк. 843.

²¹² Ibidem. Спр. 1, арк. 94; спр. 8, арк. 521, 691, 843.

²¹³ Ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 525.

²¹⁴ Ibidem, арк. 142; ЛДГА. СА. 11649 (імя Шымон у тарыфе дымоў Горадні 1790 г. сустракаецца рэдка).

²¹⁵ ПКГЭ. Т. 2. C. 302, 304; ЛДГА. СА. 11649.

²¹⁶ ЛДГА. СА. 11649.

²¹⁷ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 2, арк. 126.

²¹⁸ ЛДГА. СА. 11649.

²¹⁹ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 8, арк. 521.

²²⁰ ПКГЭ. Т. 2. арк. 304.

²²¹ ABAK. Вильно, 1874. Т. VII. C. 472—473; НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 10, арк. 605.

²²² ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 225, 228.

²²³ ЛДГА. СА. 3862, арк. 16v. Няўстойлівасць прозвішчаў вынікае, падобна, з нізкага грамадскага статуса гарадзенскіх гарбароў.

²²⁴ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 8, арк. 691.

²²⁵ Ibidem. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 171.

²²⁶ ЛДГА. СА. 3862, арк. 30v.

²²⁷ НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 8, арк. 843.

²²⁸ ГАСА. АР. Аддзел XVIII, № 324, арк. 225; НГАБ у Мінску. Ф. 1761, воп. 1, спр. 16, арк. 230; Obiasnienia... арк. 31.

²²⁹ Kurzowa Z. Język... S. 488—289; Bajerowa I. Kształtowanie... S. 27—31.

²³⁰ НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 369, арк. 66v—67.

²³¹ НГАБ у Мінску. Ф. 1800, воп. 1, спр. 1, арк. 548.

²³² Трэба адзначыць, што пра неабходнасць даследавання гісторыі разнавіднасцяў польскай мовы ў Літве і Беларусі, у тым ліку і гарадзенскай, казала Зоф’я Курцова. Гл.: O potrzebie badań nad polszczyzna kresową // Studia nad polszczyzną kresową. T. 1. Wrocław, 1982. T. 98. S. 16.

²³³ Bajerowa I. Kształtowanie... S. 27—31, 69.

²³⁴ Turska H. Leksykalne... S. 82—91.

²³⁵ Наконт этнаканфесійнай структуры старажытнай Горадні гл.: Gordziejew J., Socjotopografia Grodna w XVIII w. Toruń, 2002. S. 258—271; Гардзееў Ю. Рэц. на: Черепица В. Н. Гродненский православный некрополь (с древнейших времён до начала XX века). Гродно, 2001 // Гістарычны альманах. Т. 8. Гародня, 2003. С. 195—203.

²³⁶ АГФ. Inwentarze.... S. 188.

²³⁷ Род Анджэйковічаў меў маёнткі ў ваўкавыскім ды гарадзенскім паветах. Тадэвуш Анджэйковіч — пінскі гродскі (1777), а таксама гарадзенскі гарадскі пісар (1786) (Boniecki A. Herbarz Polski. Warszawa, 1899. T. 1. S. 41).

²³⁸ НБ ПАУ і ПАН у Кракаве. Рукапіс 369, арк. 98.

²³⁹ Як вядома, прадстаўнікі гэтай заможнай гарадской сям’і ў XVIII ст. засядалі ў гарадзенскім магістраце (ABAK. T. VII. C. 472—473).

²⁴⁰ Мовазнаўчыя матэрыялы ілюструюць міграцыйныя кірункі ў ВКЛ. Пра гэта сведчыць, напрыклад, тэрмін antaba, які, можна меркаваць, трапіў сюды з Мазовіі (Basara J. Terminologia... S.34, 58; ГAСA. AР XVIII. Nr 323, арк.1, 21).

змест