Artykuł streszcza dorobek socjologii historycznej. Pokazuje w wyniku jakich zainteresowań badawczych rozwinął się na gruncie ahistorycznej socjologii amerykańskiej. Tematy podejmowane w pracach socjohistorycznych wyrastają z zainteresowań tematyka modernizacyjną i dotyczą genezy społecznego i politycznego oblicza współczesnego świata. Lokują się blisko zagadnień socjologii polityki. Przedmioty badań stanowią: powstanie i społeczne skutki upowszechnienia się gospodarki rynkowej, związki między początkami kapitalizmu a zmianami formy i zakresu działania państw, geneza nowoczesnych państw oraz zmiany legitymacji władzy państwowej i ewolucja ku porządkowi demokratycznemu. Do istotnych zagadnień należy także historyczna analiza zjawiska rewolucji, a przede wszystkim ruchów społecznych i ich roli w kształtowaniu się systemu demokratycznego. Wszystkie prace powstają w oparciu o metodę porównawczą poprzez zestawianie dziejów społeczeństw europejskich i niektórych nieeuropejskich (Japonii, Chin, krajów Trzeciego Świata).

Socjologia historyczna wpisuje się w długą tradycję badań dotyczących makrostruktur i procesów zmiany. Pod jedną nazwą kryją się zarówno prace ogólne, modelujące wielkie obszary czasowe i przestrzenne, jak i empiryczne analizy wybranych procesów czy wydarzeń historycznych. Do elementów wspólnych wszystkim pracom z socjologii historycznej należy ujmowanie rzeczywistości społecznej jako procesu i podkreślanie roli momentu historycznego, tempa i rytmu przekształceń. Rozpiętość pomiędzy ogólnymi teoriami zmiany a studiami konkretnych problemów socjohistorycznych stanowi trudność w samookreśleniu się tej dyscypliny. Zadaniem artykułu jest analiza różnych odmian socjologii historycznej oraz jej głównych problemów metodologicznych.

Wielość podejmowanych przez socjologów historycznych problemów badawczych oraz różnorodność orientacji epistemologicznych, teoretycznych i metodologicznych znalazła wyraz w trzech typach strategii badawczych. Głównym celem pierwszej drogi jest zastosowanie ogólnego modelu teoretycznego do rzeczywistości historycznej. Drugie ujęcie, zwane perspektywą historyczno–interpretacyjną polega na tworzeniu interpretacji historii przy uwzględnieniu roli konkretnych przypadków. Akcentuje się tutaj kontekst kulturowy, intencje aktorów, unikalne cechy rozpatrywanych zjawisk. Badaniem sterują wybrane pojęcia, kategorie, problemy. Celem trzeciego ujęcia jest konstruowanie modeli wyjaśniających na podstawie analizy konkretnych przypadków historycznych. Zakłada istnienie regularności przyczynowych dających się odkryć przy badaniu rzeczywistości historycznej. Te generalizacje są ograniczone do danego kontekstu czasowego i przestrzennego.

Kilkudziesięcioletnie doświadczenia socjologii historycznej pokazują też główne trudności metodologiczne tego interdyscyplinarnego przedsięwzięcia. Koncentrują się one wokół specyfiki metody porównawczej oraz problemów integracji podejścia historycznego i socjologicznego, zwłaszcza wokół modelujących, wyjaśniających ambicji socjologów historycznych.