Radzik, Ryszard. Kim są Biaіorusini? Toruс, 2002. 246.

Здаецца, не будзе вялікім перабольшаннем сцвярджэнне, што польская школа беларусістыкі сёння наймацнейшая ў свеце. Гэта заўважна на фоне амаль суцэльнай адсутнасці сістэматычных беларускіх даследаванняў у Расіі ці іх спантаннай фрагментарнасці на Захадзе (у Нямеччыне і ЗША). Польская беларусістыка моцная перш за ўсё таму, што яна менавіта школа, з традыцыямі, якія сягаюць у ХIХ ст. і прадстаўленыя такімі імёнамі, як Л. Васілёўскі, Й. Абрэмбскі, У. Паўлючук. Здаецца таксама, не будзе вялікім перабольшаннем і сцвярджэнне пра тое, што прафесара Люблінскага універсітэта імя Марыі Кюры–Складоўскай Рышарда Радзіка сёння можна лічыць сапраўдным лідэрам польскай беларусістыкі. Падставай гэтаму не толькі вялікая колькасць працаў, амаль заўсёдная прысутнасць на ўсіх навуковых форумах, прысвечаных Беларусі, але, што самае галоўнае, са­праўды еўрапейскі ўзровень даследавання праблематыкі, сінтэтычны падыход да яе, якога так не хапае беларусістыцы ўласна беларускай, і сёння паглыбленай у тыпова савецкую метадалагіч­ную анталагічнасць ці/і наіўную міфатворчасць.

Менавіта таму кожная публікацыя Р. Радзіка выклікае стабільную цікавасць, асабліва калі гэта публікацыя — кніга. „Kim s№ Biaіorusini?“, зразумела, не манаграфія. Гэта збор тэкстаў, на­друкаваных аўтарам у розных спецыялізаваных выданнях за апошнія 5—7 гадоў. Але гэта ўсё ж такі не „збор твораў“. Нягле­дзячы на непазбежныя ў такіх выданнях паўторы, кніга ўспрымаецца як адзінае цэлае, аб’яднанае лагічнай, прадуманай структурай.

Цэнтральнае месца ў працы займае адказ на пытанне — кім жа на самай справе ёсць гэтыя энігматычная беларусы. Няма сэнсу крывіць душою, шмат каму аўтарскі адказ на гэтае пытанне падасца, ці ўжо падаўся не зусім прыемным. Малюнак атрымаўся збольшага ў колеравай гаме „не“: не склалася, не прысутнічае, не захавалася, не ўтварылася, не было і г.д. Вельмі часта аўтарскія высновы выглядаюць як дыягназ, ці, што яшчэ горш, як прысуд, прычым бязлітасны, які не пакідае якіх–небудзь шанцаў на апеляцыю.

Шмат хто будзе схільны патлумачыць гэта традыцыйнай польскай фанабэрыяй, поглядам на беларусаў з вышыні культуры арыстакратычнай на культуру плебейскую (аб стаўленні да апошняга вызначэння крыху пазней). Заўважу адразу — такія думкі наўрад ці маюць рэальныя падставы. Рышард Радзік, па–першае, выдатны навуковец, яго высновы замацаваны на грунце дасканалага валодання сучаснай метадалогіяй, ведання крыніцаў і гістарыяграфіі. Па–другое, адхіляючы адразу хоць бы мінімальныя падазрэнні ў якой–небудзь палітычнай ангажаванасці, трэба падкрэсліць, што кніга Р. Радзіка выконвае сацыяльны (і менавіта сацыяльны!) заказ польскага грамадства, дакладней той яго часткі, якой патрэбны адэкватныя рэальнасці веды пра Беларусь. Падкрэслім яшчэ раз — Польшчы сёння не да фанабэрыі ці сантыментаў. Рэалістычнасці пазіцыі вымагае геапалітычная сітуацыя. Спашлюся на сентэнцыю трохі задзірыстага, шырока вядомага нарвежскага тэарэтыка міжнародных адно­сінаў Ёохана Галтунга: „Польская гісторыя ёсць функцыяй моцы Нямеччыны і Расіі: калі абедзве гэтыя дзяржавы слабыя — Польшча пашыраецца; калі Нямеччына слабая, а Расія моцная — Польшча рухаецца за Захад; калі абедзве моцныя — Польшча знікае“. Пры сённяшняй моцнай Нямеччыне (небяспека якой адчуваецца, нягледзячы на унійную эйфарыю; яна, паміж іншым, паўплывала і на нетыповую для кантынентальнай Еўропы польскую пазіцыю ў Ірацкім крызісе) цяперашнія адносіны Польшчы да сваіх усходніх суседзяў, асабліва да Беларусі, можна толькі вітаць. І адсутнасць рэпpэзентацыі беларусаў у структуры традыцыйных польскіх этнічных стэрэатыпаў, пра што сведчыць Р. Радзік, толькі падкрэслівае пільную патрэбу аб’­ектыўных доследаў.

Згаданая вышэй адзнака працы Р. Радзіка зусім не азначае, што з аўтарам няма сэнсу спрачацца. Гэта можна і трэба рабіць. Адзінае, каб зрабіць гэта сапраўды грунтоўна, патрэбна праца, роўная памерам рэцэнзаванай, таму дазволю сабе сканцэнтравацца толькі на асобных момантах крытыкі.

Па–першае, кніга Р. Радзіка рэпрэзентуе польскі погляд на Беларусь. Зразумела, такая тэза выкліча пытанне: а які ж яшчэ погляд можа мець паляк? Справа ў тым, што з пункту гледжання культурнай (сацыяльнай) антрапалогіі такі пункт гледжання не бездакорны. Яе базавым метадалагічным прынцыпам на працягу без малога ста гадоў з’яўляецца прынцып культурнага рэлятывізму. Гэта азначае, што даследчык, які вывучае іншую культуру, павінен цалкам адмовіцца ад сістэмы каштоўнасцяў культуры ўласнай і падыходзіць да аб’екта вывучэння зыходзячы з уласцівай яму структуры традыцыйных каштоўнасцяў. Р. Радзік разлядае беларускую гісторыю і рэчаіснасць, зыходзячы з сістэмы еўрапейскіх вартасцяў у іх цэнтральнаўсходнееўрапейскім варыянце, рэпрэзентаваным у першую чаргу (хоць і не выключна) прыкладам Польшчы. Менавіта таму вобраз беларусаў прадстае асіметрычным, амаль што анамальным. І хоць аўтар неаднаразова падкрэслівае, што такое параўнанне не носіць каштоўнаснага характару, горкі прысмак усё роўна застаецца. Вінаваціць яго ў гэтым цяжка. Р.Радзік усё ж не антраполаг, а сацыёлаг. Але навукі гэтыя блізкія, што пакідае нам надзею.

Па–другое, тое, што мне асабіста крытыкаваць прасцей, гэта тлумачэнні прычынаў (паўтораныя яшчэ раз) спазнення фармавання беларускай нацыі ў ХIХ — пачатку ХХ ст. Гэтая праблема разгледжана Р. Радзікам у шырокім параўнаўчым кантэксце Цэнтральна–Ўсходняй Еўропы і, галоўным чынам, на параўнанні з прыкладамі літоўцаў, славакаў і галіцыйскіх украінцаў. Аўтар сцвяржае, што спазненне нацыянальных працэсаў сярод беларусаў было абумоўлена зместам беларускай народнай культуры, асаблівасцямі сацыяльнай структуры і палітыкай расійскай адмі­ністрацыі.

На думку Р. Радзіка, для традыцыйнай ментальнасці беларусаў быў характэрны нізкі ўзровень гістарычнай свядомасці. Такое сцвярджэнне небеспадстаўнае, але, на нашу думку, сапраўды даказанай такая выснова можа быць толькі ў выніку скрупулёзнага параўнальнага аналізу фальклору. Такое даследаванне ўяўляецца не толькі надзвычай працаёмкім, але і мета­далагіч­на праблематычным: у якіх адзінках, напрыклад, вымяраць інтэн­сіўнасць гістарычнай свядомасці. Аўтар прыводзіць некалькі поглядаў (В.Шукевіча, Ф. Віслауха) адносна гістарычнай свядомасці беларусаў у першай палове ХХ ст., што само па сабе і цікава (ня­гледзячы на тое, што гэта зноў такі польскі погляд на праблему), але не тоесна ўласна народным гістарычным уяўленням. Трэба прызнаць, што формы традыцыйных гістарычных уяўленняў беларусаў вывучаныя яўна недастаткова. Але нават самыя першыя крокі ў гэтым кірунку сведчаць, што яны не такія мізэрныя, як гэта здаецца на першы погляд. Спашлюся на нядаўна абароненую дысертацыю У. Лобача, асобны раздзел якой пры­свечаны беларускім гістарычным паданням, у якіх фігуруюць Рагвалод і Рагнеда, Сцяпан Баторы і Станіслаў Панятоўскі, Кацярына II. Дадам ад сябе (хоць і не лічу сябе спецыялістам у гэтым пытанні) некалькі беларускіх прыказак. Напрыклад, пажаданне „Каб табе ўсё жыццё каменне на Крэўскі замак вазіць“ сведчыць пра захаванне ў памяці падзей XIV ст. Яшчэ больш цікавай падаецца зафіксаваная М. Федароўскім прыказка, у якой не толькі захaвалася памяць пра гістарычныя падзеямі, але нават прысутнічае аналіз прычынаў распаду Рэчы Паспалітай — „Палякі былі гайдамакі, аб краі мала дбалі і для таго прапалі“.

Рышард Радзік неаднаразова падкрэслівае літаральна фатальныя наступствы ліквідацыі ў Беларусі уніяцкай царквы, у выніку чаго беларусы, у адрозненне ад заходняй часткі ўкраінцаў, літоўцаў, славакаў і славенцаў, былі пазбаўлены сацыяльнай групы святароў, якая на пачатковым этапе ўтварэння нацыі магла найлепшым чынам артыкуляваць нацыянальныя ідэі. Зразумела, што скасаванне уніі наўрад ці паспрыяла фармаванню беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці, але перабольшваць значэнне гэтай падзеі няма сэнсу. Развіццё нацыянальных рухаў шэрагу народаў адбывалася паспяхова і без значнага ўдзелу святароў (напрыклад, сярод латышоў, эстонцаў, фінаў, ды і сярод украінцаў у Наддняпроўскай Украіне).

Уніяцтва, сапраўды, шмат у чым паспрыяла развіццю га­ліцыйскага ўкраінскага руху. Але справа тут не толькі ва уніяц­тве як такім, а ў тым месцы, якое яно займала ў сістэме сацыяльных і палітычных адносінаў у Галіцыі і Аўстрыйскай імперыі у цэлым. Справа ў палітыцы Марыі–Тэрэзіі адносна уніятаў, накіраванай на прадстаўленне роўных правоў з каталікамі і развіццё уніяцкай адукацыі. Да гэтага трэба дадаць і вынікі няхай і не паслядоўных рэформаў Іосіфа II, якія ўсё ж такі зрабілі сялян асабіста незалежнымі ад памешчыкаў. А наяўнасць індывідуальнай свабоды лічыцца адным з неабходных фактараў паспяховага развіцця нацыянальнага руху.

Адзначым, што захаванне уніяцтва на Валыні і Падоллі да 1839 г. не выклікала не толькі падобных на Галіччыну, але і увогуле хоць якіх наступстваў для развіцця тут украінскага руху. Дадам, што і ў Беларусі, нават пры наяўнасці такога моцнага фактару, як Віленскі універсітэт, уніяцтва не паспрыяла настолькі ж моцнай артыкуляцыі этнічнасці, як у выданні „Русалки Дністрової“ (1837).

Апроч гэтага, трэба мець на ўвазе, што роля уніяцкага святарства і на Галіччыне была далёка не адназначнай. Пэўная колькасць прадстаўнікоў яго мела не нацыянальную, а прарасійскую арыентацыю. Паказальная ў гэтых адносінах эвалюцыя поглядаў аднаго з заснавальнікаў „рускай тройцы“ Я. Галавацкага.

Сярод прычынаў, якія ўскладнілі працэс фармавання беларускай нацыянальнай супольнасці, Р. Радзік адзначае адсутнасць уласнага „П’емонта“, ролю якога ў украінцаў адыгрывала Галіччына, а ў літоўцаў — Усходняя Прусія. На наш погляд, па–першае, такое параўнанне далёка не бездакорнае, бо роля П’емонта ў аб’яднанні Італіі была ў значнай ступені іншай. Па–другое, не трэба перабольшваць значэнне Галіччыны. Неабходна ўлічваць, што ўкраінскі рух тут быў вымушаны канкураваць (што яму не заўсёды добра ўдавалася, напрыклад у 1860—1880–х г.) з масквафільскім. Да таго ж трэба дадаць, што ўкраінцы ва Ўсходняй Галіцыі падвяргаліся даволі моцнай асіміляцыі: іх удзель­ная вага на працягу ХIХ ст. скарацілася з 19,6% да 14,6% насельніцтва, у той час як на падрасійскай украінскай тэрыторыі, наадварот, падвысілася з 80,4% да 85,3% . На наш погляд, украінскі рух на Наддняпроўскай Украіне меў усе шанцы на поспех, нават калі б галіцыйскага фактару не існавала ўвогуле. Пра гэта сведчыць этнічная гісторыя іншых народаў Расійскай імперыі, напрыклад, эстонцаў, фінаў, латышоў, якія кансалідаваліся ў нацыі і без якіх–небудзь „П’емонтаў“.

Па–за ўвагаю Р. Радзіка засталася галоўная, на наш погляд, прычына спазнення фармавання беларускай нацыіі — цывілізацыйная адсталасць. Аўтар закранае такія яе складнікі, як сацыяльная структура і пісьменнасць, але найбольш істотны — эканамічную сітуацыю — амаль што не ўлічвае. Зразумела, увага да гэтага фактару сёння выглядае ледзь не непрыстойнай, маўляў, пахне марксізмам. Ну і што з таго. Э.Гэлнер, напрыклад, сваю канцэпцыю лічыў амаль што марксісцкай і не саромеўся гэтага. Не маючы жадання ўступаць у дыскусію адносна гэтага, а тым больш хоць у якой–небудзь форме браць пад абарону марксісцкую метадалогію, заўважу, што канкрэтныя факты сведчаць пра істотную ролю эканамічнага фактару. Спашлюся на наступны прыклад. На мяжы ХIХ і ХХ ст. было праведзена грунтоўнае да­следаванне эканамічнага развіцця, матэрыялы якога адлюстраваліся ў шматтомавай працы „Торговля и промышленность Европейской России по районам“. Аналіз іх да­зваляе падлічыць інтэнсіўнасць рынкавых адносінаў на пэўнай тэрыторыі ў рублях на душу насельніцтва на працягу года. Вынікі атрымаліся наступныя (маюцца на ўвазе тэрыторыі, якія прыкладна адпавядаюць сучасным): Латвія — 204,8 рубля на душу, Эстонія — 85,5, Украіна (расійская частка) — 70,2, Літва — 39, Беларусь — 25,8. Дадам, што па гэтым паказніку Беларусь займала апошняе месца ў Еўрапейскай частцы імперыі, саступаючы нават Архангельскай губерні. Лічбы гэтыя, відавочна, шмат што тлумачаць, але зразумела, гэта толькі пачатак размовы, якую нам хацелася б прадоўжыць у іншай публікацыі.

І апошняе, пра плебейскасць. Магчыма, у польскай мове такое азначэнне не мае таго ацэначнага зместу, які ўкладаецца ў гэтае слова ў нашай традыцыі. Але ўсё роўна, калі сустракаеш яго ў польскім тэксце ў дачыненні да сацыяльнай структуры беларусаў у мінулым — становіцца крыўдна. А ці варта? Так, бу­дзем шчырымі, ну не былі беларусы арыстакратычным народам, такім як палякі. Ну не той у нас этас. І што? А ці мала такіх, як мы? Няма сумненняў — большасць. І гэта не стыгма, не кляймо. Не. Вунь і сёння „плебейская“ ў мінулым Эстонія апярэджвае палякаў па тэмпах далучэння да Заходняга свету. І гэта нягле­дзячы на куды больш сумны сацыялістычны досвед і ледзь не 40% неэстонскага насельніцтва. Ды і тая нацыя (як бы да яе ні ставілі­ся), якая сёння з’яўляецца лакаматывам эканамічнага развіцця ўсёй планеты, ці яна не плебейская?

Мінск
Павел Церашковіч

 

змест