„Жаласны плач горада Полацка"
Генадзь Сагановіч
Пра тое, што захоп Полацка маскоўскім царом 15 лютага 1563 г. быў і далёка ў Еўропе ўспрыняты як вялікая трагедыя і адлюстраваны ў многіх першых нямецкiх газетах (Zeitungen), або так званых «лятучых лiстках» (Flugblдtter, Flugschriften), ужо неаднакроць пісалася і ў беларускіх выданнях 1. Аднак, хоць цэлая група „лятучых лісткоў" прысвечана непасрэдна фрагменту ўласна беларускай гiсторыi, гэтыя вельмi iнфарматыўныя помнiкi, даўно даследаваныя нямецкiмі i польскiмі спецыялістамі 2, у беларускую гiстарыяграфiю толькі ўводзяцца.
Трагедыi найстарэйшага беларускага горада прысвечана агулам 10 асобных iнфармацыйных лiсткоў, якія пабачылі свет у 1563 г. у асноўным у гарадах Нюрнберг, Аўгсбург i Любек. Гэта восем друкаваных і дзве рукапiсныя «газеты». Цяпер іх арыгiналы захоўваюцца ў Бiблiятэцы герцага Аўгуста ў Вольфэнбютэль, у Цэнтральнай бібліятэцы Цюрыха (фонд Wickiana), у Нацыянальнай бібліятэцы ў Вене, у Расійскай нацыянальнай бiблiятэцы ў Санкт-Пецярбургу. Інфлянцкую вайну Iвана IV у цэлым i тагачасныя падзеi на тэрыторыі ВКЛ кранае, як вызначыў прафесар Андрэас Капэлер, каля 50 нямецкiх «лятучых лiсткоў», што выйшлі ў свет памiж 1561 i 1582 г3. Так што месца Полацка ў гэтай інфармацыйнай карціне асаблівае.
„Лятучы лісток" з назвай: «Вельмi страшная навіна пра Маскавiта..." — гэта вершаванае апавяданне пра полацкую трагедыю, напiсанае Ёганам Райнгардусам у Караляўцы непасрэдна пасля захопу Полацка маскоўскім царом. Як і большасць „лісткоў" пра Полацк, яно выйшла ў нюрнбергскай друкарнi Нiкласа Кнора ў 1563 г., а праз год было там жа перавыдадзена.
Галоўная частка паслання — вершаваны «Жаласны плач горада Полацка». У творы апавяданне вядзецца ад персаніфікаванага Полацка, i перажытая ім трагедыя трактуецца як справядлiвая Божая кара за яго грахi. Сярод маральных павучэнняў аўтар згадвае і рэальныя падзеi (такія, як вывад вялікага палону, разрабаванне горада і інш.).
Прапаную чытачам пераклад „Вельмі страшнай навіны пра Маскавіта..." на сучасную беларускую мову. Арыгінал помніка захоўваецца ў Цэнтральнай бібліятэцы Цюрыха. За яго копію шчыра дзякую прафесару Андрэасу Капэлеру (Вена). За дапамогу ў перакладзе са старанямецкай асабліва ўдзячны прафесару Паўлу Копаневу (Мінск), які, на жаль, нядаўна пакінуў гэты свет.
Міласціваму і найвучонаму Давыду,
майму сябру і дарагому брату
Эрфурцкі калегіум манахаў-аўгустынцаў
Божай міласцю і воляю Ісуса Хрыста
Дарагі мой браце,
У імя нашай братняй любові не магу не паведаміць табе пра новую жахлівую вестку, якая некалькі дзён таму прыйшла з Літвы, блізкай да Прусіі, а менавіта як Маскавіт сапраўды з вялікім войскам уварваўся ў згаданую зямлю і за кароткі час заваяваў і падпарадкаваў Полацк — высакародны купецкі горад і цвердзь. Там учыніў ён жахлівыя забойствы і тыранію. Гэткія пакуты Бог міласціва не адвёў ад Полацка. Падобнага нападу на нашую зямлю перад гэтым мы чакалі тут, у Прусіі. Пра пакуты, якія перажыў заваяваны Полацк, я склаў простыя вершы-плачы і перасылаю іх табе, просячы, каб ты і ўсе іншыя набожныя хрысціяне сардэчна памаліліся Богу, нашаму вернаму памочніку, каб Ён надалей быў літасцівы да нас, каб адводзіў заслужаную Божую кару ад нас, нікчэмных грэшнікаў, і як айцец наш духоўны праяўляў да нас міласэрнасць. Амінь. З гэтым усяго добрага табе. І суцеш нашага састарэлага бацьку.
Дадзена ў Караляўцы ў Прусіі ў святы дзень Дзевы Марыі,
у год 1563.
Т[вой]Л[любімы]Б[рат] Ёган Райнгардус
Вельмі страшная навіна пра Маскавіта, які некалькі дзён назад з дзікім тыранствам захапіў і падпарадкаваў Полацк — высакарод ны горад і фартэцыю Літоўскай зямлі ў Польскай Кароне.
Вершы-плачы,
складзеныя
Ёганам Райнгардусам з Гравінгеліума ў годзе 1563.
Жаласны плач горада Полацка
Палюбіў мяне Бог ўсім сэрцам
І быў літасцівы да мяне,
Даўшы цела мне і жыццё,
Мір у сэрцы падараваў.
Разумець адсюль трэба было —
Кожны Бога мусіў бы славіць.
Але я пагрэбаваў гэтым,
Дні іначай мае пацяклі —
У абжорстве і буйным п'янстве.
Ліхвяром я зрабіўся і скнарам,
Што распуснічаў і падманваў
Столькі, колькі сабе жадаў,
Не задумваўся нават ніколі,
Што сказаў бы пра гэта Бог.
З-за таго, што я каяўся мала,
У пакутах цяпер нязносных.
Апынуўся ў такім няшчасці,
Што і выказаць немагчыма.
І усё, што было маім тут,
Жорсткім ворагам адабрана.
Мая жонка у муках і дзеці,
І ўсе, хто ні быў са мною.
Перажыць тут усім давялося
Шмат вялікага гора і жалю!
Адным кроў праліваць прыйшлося,
Ды і іншым не больш шанцавала.
Ў ланцугі закаваных, многіх
Гоняць шляхам далёкім, цяжкім.
Быць сярод Маскавітаў — о не!
Ім нявольніцтва наканавана,
На іх цяжка глядзець, іх чакаюць
Там мучэнні, а потым і смерць.
А ты, фанабэрлівы грэшнік,
Бяссільны цяпер і прыніжаны.
Багацце тваё адабранае,
І ты ўжо яго не вернеш.
Каб Бог лепш наслаў на мяне чуму,
А потым вярнуў у свет гэты, —
Не быў бы я болей такім,
Так засмучаным доляй сваёю.
Бо цяпер столькі гора і смутку
Давялося пазнаць майму сэрцу.
Я ў руінах увесь і паранены,
І ні грошай не стала, ні золата.
Сапраўды, і думаць не думаў,
Што абдзеліць так Бог мяне ўвагай.
О, такі Яго гнеў на мяне спаў,
Што жыцця ручаіна ўсыхае.
Ах, каб я раней эпітым'ю пазнаў,
Не было б мне цяпер так блага.
Абвязаўся б я мехам, каб попелу ўзяць,
Галаву ім пасыпаць сваю.
Горка каяўся б я за грахі мае,
Не ўчыніў бы мне вораг такога,
І лепшай была б мая доля.
О гора мне, гора! Ох і ох!
Калі б зоры усе маглі гаварыць,
А іх мовай дажджынкі сталі,
І яны не змаглі б усё расказаць
Пра пакуты мае цяпер.
І калі б ля мора пясок увесь
Раптам мову сваю набыў,
І лістота змагла гаварыць, і трава —
Ўсё, што Бог на зямлі стварыў,
Нават ім не ўдалося б усё расказаць
Пра няшчасце, што йдзе ў мой дом.
І не дзіўна, што плачу я горка так,
Над бядоццем сваім стаю,
І цяпер яго ясна бачу.
Кнехтаў нямецкіх мне адабраў
Вораг, і гандаль, і права.
На месца маё можа кожны стаць,
Ды прадбачыць ніхто не зможа.
Ад няшчасця майго, у якім цяпер,
Не магу уцячы нікуды.
Адвярнуў Бог аблічча сваё,
І не чуе мяне зусім,
Толькі ўстану я, як хілюсь далоў,
Павярнуся і — адвярнуся зноў.
Ні падтрымкі ў мяне, ні рады няма,
З-за учынкаў маіх дурнотных.
Іх сам у сабе не пабачыў я,
Вось і пакінуты быў.
Кожны рупліва мусіць жыць,
Каб няшчасця такога не ведаць.
Тое, што мне давялося спазнаць,
Ўсяму свету раблю вядомым,
А ў Прускай зямлі асабліва, там
Пра гора маё ўжо начуты.
Трыумфуе вораг вельмі цяпер,
І Нямеччына мусіць баяцца.
Ўсё гучней раздаецца раскаяння плач,
За грахі твае, Полацк, рыданні.
Трэба Божае слова старацца ўчуць,
А пачуўшы — ў душы яго несці,
І у сэрцы верным застацца,
І жыць на зямлі паводле яго,
Тады плённымі стануць справы.
Бо калі хто да Бога звяртаецца,
Міласэрнасць вялікую мае.
Калі ж чыняць наадварот —
Праліваецца кроў людская.
Няхай правяць на добрае ўлады,
Бароняць, што трэ' бараніць,
За грахі хай людзей караюць,
Толькі веру ў спакоі пакінуць.
Каб набожнасць магла красавацца,
Мір на зямлі панаваць павінен.
Падданыя ж мусяць у згодзе быць
Уладзе сваёй паслухмянымі.
Таму што кіруе імі сам Бог,
Праз мудрасць сваіх запаветаў.
Дзеці павінны старанна
Слухаць бацькоў сваіх,
Бо кажа аб гэтым наш мілы Бог
У запаведзі чацвёртай.
Асабліва бацькам у гісторыі той
Бог пакінуў сваё настаўленне.
Павінны дзіцё сваё бацька і маці
Гадаваць сапраўды паслухмяным
Да Бога і ў спачуванні.
Ці будзеш ты кнехтам, ці нянькай —
Пакліканы несці службу,
Адданым будзь веры і ўладару
Бо сам Бог за табою сочыць,
Які ўзнагародзіць, як прыйдзе час,
За вернасць вялікаю платай.
І гэтак паўсюль, рабі толькі так,
Каб Богу магло падабацца.
Тады Бог адкіне розгі ў агонь,
Адверне кару і ганьбу,
Якія цябе яшчэ знойдуць,
Калі ты яшчэ не з Богам
І з грэхам вялікім жывеш.
О, я сапраўды няшчасны горад,
Памагу табе вернай парадай.
Параўняцца варта са мною
Каб стала карыснай навука.
Паляпшайце стараннем, сумленнем,
Жыццё сваё марнае, грэшнае.
Адкідайце, о добрыя людзі,
Сёння ж сваю цямрэчу,
І з Божым святлом ідзіце,
Вам лепшай парады не будзе!
Хай чыніцца кожным старанна
Жыццё у спагадзе і жалю.
Не піць і не жэрці празмерна,
Як продак рабіў наш Адам.
Пільнуецца кожны заўжды хай
Гаючае добрае меры.
Тады свет жаночае ласкі
Пашле і вам літасць. Амінь.
Надрукавана ў Нюрнбергу Нікласам Кнорам
1 Витебская Старина. Изд. А.Сапунов. Т.IV. Ч.1. Витебск, 1885; Максiмовiч Р. «Навiны грозныя» 1563 году. Да гiсторыi зачаткаў беларускiх газэтных выданьняў // Запiсы Беларускага Інстытуту Навукi i Мастацтва. Кн.4. Мюнхен, 1966. (перадрук: Спадчына, 1994. №3). Белы А. Полацк у нямецкіх „лятучых лістках" ХVI ст. // Спадчына. 1997. №6. С.213—219; Сагановіч Г. Захоп Полацка Iванам IV у нямецкiх «лятучых лiстках» 1563 г. // Матэрыялы III міжнароднай канферэнцыі «Гісторыя і археалогія Полацка і Полацкай зямлі». (Полацк, 21—23 кастрычніка 1997 г.). Полацк, 1998.
2 Гл.: Kappeler A. Ivan Groznyj im Spiegel der auslдndischen Druckschriften seiner Zeit. Ein Beitrag zur Geschichte des westlichen Russlandbildes. Bern, 1972; ён жа, Die deutschen Flugschriften ьber die Mockowiter und Iwan den Schrecklichen im Rahmen der Russlandliteratur des 16. Jahrhunderts // Russen und Russland aus deutscher Sicht 9.--17. Jh. Hrsg. von M.Keller. 2 Aufl. Mьnchen, 1988; Auerbach I. Russland in deutschen Zeitungen (16. Jahrhundert) // Russen und Russland aus deutscher Sicht 9.-17. Jh. Mьnchen, 1988; Piro¿yсski J. Z dziejуw obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wicka w Zьrychu z lat 1560—1587 // Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielloсskiego, MCLIV. Prace Historyczne, 1995. Z.115; Zawadski K. Gazety ulotne polskie i Polski dotycz№ce XVI—XVII wieku. Bibliografia. T.1: 1514-1661. Wrocіaw, 1977; ён жа, Polonica in den neuen Zeitungen des 16.--18. Jahrhunderts in den Herzog August Bibliothek // Zeszyty naukowe Uniwersytetu Jagielloсskiego, MCXXXVIII. Prace Historyczne, 1994. Z.3.
3 Kappeler A. Ivan Groznyj im Spiegel der auslдndischen Druckschriften seiner Zeit. Ein Beitrag zur Geschichte des westlichen Russlandbildes. Bern, 1972. S. 159.