Kryuja: Crivica. Baltica. Indogermanica. Менск, №1. 1994. 224; №1(2). 1996. 124; №1(3). 1998. 164.

Часопіс «Kryuja», які выдаецца Цэнтрам этнакасмалогіі «Крыўя», не мае аналагаў у Беларусі, але добра ўпісваецца ў плынь этналагічнай літаратуры суседніх краін. Найбліжэйшым аналагам ёсць маскоўскае выданне «Балто-славянские исследования» ды іншыя серыйныя публікацыі Інстытута славяназнаўства і балканістыкі Расійскай Aкадэміі навук. Меркавалася, што «Kryuja» будзе выходзіць з 1994 г. раз на тры месяцы, атрымалася — раз на два гады. Апошні № 1(3) з`явіўся на пачатку 2000 г.

За час свайго існавання часопіс цвёрда прытрымліваўся вызначанай праграмы — даследавання найстаражытнейшых каранёў беларускай мовы і духоўнай спадчыны ў культурах Блізкага Ўсходу, іншых індаеўрапейскіх народаў, вывучэнне балцкай спадчыны ў культуры беларусаў, беларускага язычніцтва. № 1 за 1994 г. утрымлівае даследаванні пра сувязі беларускай традыцыйнай культуры з хецкай (артыкулы Сяргея Санько, Генадзя Даўгялы), пра індаарыйскую цывілізацыю (Алег Перзашкевіч, Міхаіл Міхайлаў, Юры Драздоў). У артыкуле Алега Дзярновіча і Алы Квяткоўскай «„Свастыка" як касмалягічны ды этнавызначальны сымболь» адхіляецца погляд, што свастыка ў сярэднявеч най беларускай культуры была непасрэднай агульнаіндаеўрапейскай спадчынай. На думку аўтараў, гэта — сімвал культурных традыцый балтаў, і яе знаходкі на Беларусі — сведчанне культурнага ўплыву балтаў на беларусаў. Калі б аўтары пры збіранні славянскага матэрыялу выйшлі за межы Беларусі, магчыма, яны б прыйшлі да іншых высноваў. Непасрэдна беларускаму язычніцтву прысвечаны працы Эдварда Зайкоўскага і Ўладзіміра Лобача. Па фалькларыстыцы змешчаны артыкул Ірыны Мячыкавай, па біялагічным складальніку культуры — Андрэя Прохарава.

Другі нумар «Kryuji» (1996, № 1) працягвае публікацыю прац Генадзя Даўгялы пра хецкую культуру (у гэтым нумары выкарыстанае больш звычнае напісанне слова «хеты» ў адрозненне ад папярэдняга нумара, у якім была зроблена спроба адрозніць «гетаў» (Hittite) ад «´етаў» (Getti) — зусім іншага індаеўрапейскага народа) і прац Алега Перзашкевіча пра ведыйскую культуру.

Артыкул Алы Квяткоўскай «Вясковы мужчынскі строй ХI—XVII ст. паводле матэрыялаў каменных могільнікаў Беларусі» падсумоўвае вынікі археалагічных раскопак. Гэта тэма мела працяг у іншых працах аўтара¹. Археолаг Людміла Дучыц, вядомая як карпатлівы даследчык беларускага язычніцтва, выступае з артыкулам «Некаторыя дадзеныя пра культавыя дрэвы на Беларусі». Ён прысвечаны асабліваму аб'екту культу — дрэвам, тым з іх, пра якія ёсць пэўныя гістарычныя і этнаграфічныя звесткі. Дакладнасць аўтара пры збіранні матэрыялу пра знакамітыя дрэвы (мяркуецца, што яны былі аб'ектамі культу) крыху перайшла рацыянальныя межы: побач з Перуновым дубам, Вітаўтавым дубам адзначаны Сувораўскі дуб, Напалеонаўскі дуб, дуб Адама Міцкевіча. Апошнія сведчаць хіба што пра міфалагічнасць сучаснага мыслення.

Трэці нумар «Kryuji» (№ 1(3) за 1998 г.) пачынаецца працамі Сяргея Санько і Галіны Кутыровай-Чубалі па даследаванні беларускага фальклору. Уладзімір Лобач працягвае публікацыю вынікаў даследаван ня язычніцтва артыкулам «Чараўніцтва на Беларусі на тле сярэднявеч ных судовых працэсаў». Праўда, размова ідзе не пра Сярэднія вякі, а пра Новы час. Сапраўднага агляду тла не атрымалася, бо ў працы даследуецца ў асноўным айчынны матэрыял. Між тым прычыны палявання на вядзьмарак ў Беларусі і іншых краінах Еўропы ў многім падобныя (параўнайма, прыкладам, з высновамі, зробленымі А.Гурэвічам ²). Матэрыял пра суды над беларускімі вядзьмаркамі збольшага ўжо сабраны, яго шырокая гістарычная і культуралагічная інтэрпрэтацыя яшчэ наперадзе. Для аўтара характэрны пошук хоць найменшых слядоў язычніцтва. Аднак вынікі пошуку не заўсёды вытрымліваюць крытыку. Славуты полацкі князь Усяслаў Брачыславіч, здаецца, у бальшыні прысвечаных яму нарысаў падаецца як вядзьмак, чарадзей. У.Лобач далучаецца да думкі, што яго можна разглядаць нават як прадстаўніка язычніцкага «жрэцкага, чарадзейскага стану». Між тым, летапісны матэрыял і «Слова пра паход Ігаравы» малююць Усяслава як узорнага хрысціяніна, пакорнага мучаніка, які нявінна пацярпеў ад парушальнікаў хрысціянскай клятвы. Князь у сваёй дзейнасці карыстаўся падтрымкаю хрысціянскіх пачуццяў: «Яму ў Полацку рана да ютрані пазванілі ў званы ў святой Сафіі, а ён у Кіеве звон чуў!». Згода летапісца і аўтара «Слова» ў канфесійнай ацэнцы полацкага князя не знаходзіць значнай супрацьвагі ў пісьмовых крыніцах, адно ў мастацкіх эпітэтах «Слова», якіх, мабыць, недастаткова для «перахрышчвання» князя.

Пярэчанні выклікае інтэрпрэтацыя дакументаў XVI ст. пра язычніцтва ў Беларусі, якія выйшлі з-пад пяра пратэстанцкіх пісьменнікаў. Тыя, як вядома, любілі параўноўваць «старых» хрысціянаў з язычнікамі. Такіх прыкладаў безліч. Некаторыя з іх падае Ў.Лобач, але з інтэрпрэтацыяй, што размова ідзе пра сапраўдных язычнікаў. Аднак цытата «где ся идол и розличных болъванов вже от колька сот лет так намножило, иже за ними и бога люд посполитый забыл» — сведчанне, паводле Ў.Лобача, пашырэння язычніцтва — належыць не Фёдару Еўлашэўскаму, а Сымону Буднаму. Гэта не прадмова да «Катэхізіса», а непасрэдны тэкст кнігі, выдадзенай у Нясвіжы ў 1562 г. Галоўнае, гэта проста яшчэ адно сведчанне таго, што так папулярныя сярод каталікоў скульптуры святых і распяцці ў вачах пратэстантаў былі адно толькі непатрэбнымі балванамі — пратэстантызм адмаўляе рэлігійную скульптуру. Доказ таго — сапраўдная прадмова Буднага да нясвіжскага «Катэхізіса», дзе чытаем: «Для того именья, села, места отписовали, монастыри и будованые церкви надавали або знову будовали, колоколы, потирионы, дыскосы, ризы, иконы или балваны куповали, надеваючися для таковых справ спасениа» ³. Зразумела, што скульптуры або распяцці, ахвяраваныя ў царкву, у разуменні Буднага былі язычніцкімі балванамі, таму ён у палемічным імпэце і пісаў, што жыве сярод язычнікаў (па-праўдзе — праваслаўных і каталікоў).

Рыторыка старадаўніх рэлігійных дзеячаў павінна выклікаць пільнасць у даследчыка. Тыя любілі жанглёраваць абразлівымі мянушкамі кшталту «язычнік», «паганец», за якімі хаваліся іншыя з'явы. Ці супраць язычнікаў была ўведзена ў Вялікім Княстве Літоўскім пад час кіравання Жыгімонта Кейстутавіча інквізіцыя? Сапраўды, ці можна лічыць язычнікамі ерэтыкоў, супраць якіх і была створана найсвяцейшая інквізіцыя? Яе ўвядзенне тлумачаць перш за ўсё тым, быццам ВКЛ дало прытулак гусітам. Увогуле дзейнасць гэтай установы трэба яшчэ даследаваць.

Яшчэ адзін кірунак, які вымалёўваецца з прац У.Лобача, — «балцкая» плынь у чарадзействе. Дзейнымі асобамі аднаго вядзьмарскага працэсу 1615 г. выступаюць нейкія Тумель і Гасюль. Імёны відавочна балцкія. Зважаючы на «балцкую» скіраванасць часопіса «Kryuja», было б пажадана ў будучыні пабачыць даследаванні таго, як моцна ў беларускіх язычніцкіх абрадах XVI—XVIII ст. выступаюць балцкія элементы.

Варта зрабіць удакладненне наконт адной даўняй памылкі. Скрозь у расійскамоўнай, а цяпер беларускай навуковай літаратуры ўспамінаецца славуты падручнік па барацьбе з вядзьмаркамі, які называецца «Молат вядзьмарак». Гэта памылковы пераклад з лаціны, слушны будзе: «Молат супраць вядзьмарак» або «Молат на вядзьмарак».

Вялікі нарыс мовазнаўца Фёдара Клімчука «Да вытокаў фармавання ўсходнеславянскіх народаў» паказвае этнічную гісторыю галоўным чынам беларусаў, і з вельмі далёкіх часоў — ад сярэдняга бронзавага веку. Напісаны на падставе шматлікіх і новых археалагічных публікацый, нарыс дае адэкватную карціну з'яўлення і знікнення археалагічных культур ва Ўсходняй Еўропе. Некаторыя нявырашаныя археолагамі праблемы адбіліся і ў працы Ф.Клімчука. Так, адзін з ключавых пунктаў славянскай археалогіі — з'яўленне і распаўсюджванне пражскай культуры — ніяк не абгавораны аўтарам. Недагаворанасць у гэтым моманце адбілася на наступных разважаннях аўтара. Незразумела, як суадносяцца нашчадкі пражскай і банцараўскай культур. Для аўтара яны абедзве славянскія, але ён лічыць магчымым казаць пра «банцараўцаў» як субстрат пазнейшага славянскага насельніцтва на Беларусі. Ці былі тады дзве хвалі славянскага засялення Беларусі? З тэксту нарыса гэтага не вынікае. Банцараўская супольнасць для Ф.Клімчука — найстаражытнейшы Крыўскі саюз (старая думка А.П'янкова), які меў свой цэнтр недзе паміж сучаснымі Гомелем і Магілёвам. Гэта, вядома, ніякім шляхам давесці немагчыма. Наступная думка аўтара: «Відаць, ён заставаўся цэнтрам радзімічаў. Радзімічы, хутчэй за ўсё, былі найбольш „чыстымі" нашчадкамі банцараўцаў» — у пэўным сэнсе разбурае саму пабудову пра Крыўскі (а не, скажам, Радзіміцкі) саюз.

Самыя вядомыя археалагічныя славянскія супольнасці пасля пражскай і банцараўскай культур — культуры тыпу Лукі-Райкавецкай і роменска-боршаўская. Апошняя зусім не асэнсаваная беларускімі археолагамі, што прывяло да яе няслушнай інтэпрэтацыі Ф.Клімчуком. Роменска-боршаўскія помнікі — гэта не толькі Левабярэжная Ўкраіна і прылеглая Расія, але і вялікая частка Беларусі. Таму гэта не толькі сляды севяранаў, але і ладнай часткі дрыгавічоў, магчыма, крывічоў.

Як мовазнавец, які шмат гадоў даследуе палескія гаворкі, Ф.Клімчук мае асаблівую прыхільнасць да Палесся. Гэта выявілася ў нарысе пра палескія «імпульсы» ў славянскай гісторыі, пад якімі маюцца на ўвазе розныя міграцыі з гэтага рэгіёна. Трэцяя палеская «ініцыятыва», паводле Ф.Клімчука, палягае ў ідэі стварэння старажытнарус кай народнасці ў часы Кіеўскай Русі. Мяркуецца, што адным з кампанентаў (галоўным? ) старажытнарускай пісьмова-літаратурнай мовы былі гаворкі Палесся, у тым ліку наваколляў Кіева. Праўда, адначасова Ф.Клімчук сумняваецца ў моцы гэтай тэндэнцыі, якая вяла да стварэння старажытнарускай народнасці. Аўтар шукае тую прычыну, тую аснову, якая дазволіла беларусам вылучыцца ва ўсходнеславянскай стыхіі ў асобны этнас. Беларусы канчаткова кансалідаваліся ў рамках Вялікага Княства Літоўскага, але кансалідуецца тое, што і дагэтуль было блізкім. «Крывічы, дрыгавічы і радзімічы былі блізкія паміж сабою, яны ўзыходзілі да аднаго банцараўскага субстрату». Гэтае палажэнне аўтара выклікае здзіўленне, бо раней даказвалася, што «банцараўцы» — славяне, Крыўскі саюз. Як у гэтым разе яны маглі стаць субстратам для славянаў? «Таму яны (нашчадкі „банцараўцаў". — В.П.), апынуўшыся ў спрыяльных умовах, этнічна кансалідаваліся». Чаму ж перад гэтым нашчадкі Крыўскага саюза этнічна разышліся?

У аснове вялікарусаў — паўночных і паўднёвых (гэта дзве асноўныя групоўкі вялікарускай народнасці) Ф.Клімчук бачыць таксама старажытныя славянскія ўтварэнні: славен наўгародскіх і вяцічаў. Пытанне пра даславянскі субстрат і тут у аўтара адыходзіць на другі план (абмяркоўваецца думка пра фінамоўны субстрат адно толькі пры фармаванні славен і вяцічаў). Карані паўночнай і паўднёвай груповак вялікарусаў Ф.Клімчук бачыць яшчэ ў дакіеўскай эпосе і не выключае, што існавала і супольная правялікаруская этнакультурная зона, якая аб'ядноўвала шэрагам рысаў прапаўночнавялікарусаў і прапаўднёвавяліка русаў.

А ці існавала так званая вялікаруская народнасць увогуле, карані якой імкнецца намацаць Ф.Клімчук? Гісторыкі і палітыкі ў гэтым не сумняваюцца. А вось вядомы расійскі (вялікарускі!) этнограф Дз.Зяленін у гэтым сумняваўся і абгрунтоўваў адваротны пункт погляду⁴ . Яго аргументы можна падмацаваць з пазіцыі неславянскіх субстратаў. Прынамсі, межы паўночнавялікарускай народнасці супадаюць з арэалам даславянскіх фінамоўных супольнасцяў. Уяўляецца, што тэорыя фінскага і балцкага субстрату яшчэ не вычарпала сваіх магчымасцяў, і неправамоцна іх уплыў адсоўваць на задні план.

Назва артыкула Вольгі Губінай «З гісторыі вывучэння беларуска -балтыцкіх сувязяў» шырэйшая за змест працы. Сам артыкул пачынаецца з удакладнення, што размова ў ім пойдзе толькі пра моўныя сувязі. Гэты карысны агляд, на жаль, вельмі кароткі, часам павярхоўны, што істотна зніжае яго вартасць. Як больш шырокі (але таксама досыць кароткі) агляд можна параіць адпаведны раздзел фундаментальнай працы Г.Бірнбаўма ⁵. Некаторыя прагалы ў працы В.Губінай уяўляюцца істотнымі. Са шматлікіх прац У.Топарава (не Тапарова) не прыгаданыя істотныя (у сэнсе руху наперад) працы 1958 г.⁶ (у суаўтарстве з В.Іванавым), 1961 г.⁷ і іншых гадоў. Абмінутыя ўвагай працы А.Вяржбоўскага ⁸, В.Чэкмана (Чэкманаса), В.Мартынава і інш. Не прыгадана колішняя камісія вывучэння балта-славянскіх стасункаў і тыя шматлікія лінгвістычныя форумы, дзе абмяркоўваліся гэтыя праблемы (яны былі ў цэнтры ўвагі IV Міжнароднага з'езда славістаў), не кажучы ўжо пра менш шматлікія асобныя і серыйныя выданні (тыя самыя «Балто-сла вянские исследования»).

Аўтар слушна падкрэслівае адну тэрміналагічную асаблівасць у дыскусіі пра балта-славянскія сувязі. Папулярны тэрмін «субстрат» перш за ўсё мае лінгвістычны змест. Толькі ў 1960-х г. у працах В.Сядова ён пашырыў свае межы як этналагічны феномен, з'явілася паняцце «этналагічнага субстрату». На жаль, пра дыскусію 1960-х г. В.Губіна дае мала звестак. Не названыя ўсе ўдзельнікі дыскусіі, а дыялог у нейкім сэнсе працягваецца і цяпер, хоць яго ўдзельнікі ўжо амаль не заўважаюць адзін аднаго. Як вядома, В.Сядоў не спыніўся на артыкульным выкладзе сваёй пазіцыі і да сёння выпускае грунтоўныя манаграфіі, дзе разглядаецца балта-славянская праблематыка ⁹.

Істотнай у першых двух нумарах «Kryuji» была рубрыка «Крытыка і бібліяграфія», дзе выступалі вельмі дасведчаныя аўтары. Цікавым раздзелам у другім нумары часопіса былі «Весткі з экспедыцый». На жаль, нічога гэтага няма ў апошнім нумары «Kryuji». Вялікую нязручнасць выклікае адсутнасць у часопісе хоць кароткіх звестак пра аўтараў, а, пэўна ж, яго чытаюць не толькі самі аўтары ды іх знаёмыя. З уласнага досведу мяркую, што кола чытачоў «Kryuji» даволі шырокае. Чаго яшчэ бракуе ў часопісе — палемікі, бо на яго старонках з'яўляюцца вельмі смелыя гіпотэзы. Прычына зразумелая: дыскусію немагчыма весці на старонках выдання, якое выходзіць з перыядам у два гады — забываюцца аргументы, сціхае імпэт. Застаецца выказаць спадзяванне, што не знікне жаданне дзейнічаць у выдаўцоў і аўтараў «Kryuji».

Валеры Пазнякоў

¹ Квяткоўская А.В., Бохан Ю.М. Вясковы жаночы касцюм XI–XVII стст. (па матэрыялах каменных могільнікаў Беларусі. Спроба рэканструкцыі) // Гістарычна–археалагічны зборнік. Мінск, 1994. № 4; Квятковская А.В. Ятвяжские могильники Беларуси (к. XI—XVII вв.). Вильнюс, 1998.
² Гуревич А.Я. Средневековый мир: культура безмолвствующего большинства. Москва, 1990. С. 308—375.
³ Прадмовы і пасляслоўі паслядоўнікаў Францыска Скарыны. Мінск, 1991. С. 27.
⁴ Зеленин Д. Восточнославянская этнография. Москва, 1991.
⁵ Бирнбаум Х. Праславянский язык: Достижения и проблемы в его реконструкции. Москва, 1987.
⁶ Иванов В.В., Топоров В.Н. К постановке вопроса о древнейших отношениях балтийских и славянских языков. Москва, 1958.
⁷ Топоров В.Н. К проблеме балто–славянских языковых отношений // Актуальные проблемы славяноведения. Москва, 1961.
⁸ Вержбовский А.А. Белорусско–литовские лексические взаимосвязи. Вильнюс, 1961.
⁹ Седов В.В. Славяне Верхнего Поднепровья и Подвинья. Москва, 1970; Яго ж. Славяне в древности. Москва, 1994; Яго ж. Славяне в раннем средневековье. Москва, 1995; Яго ж. Древнерусская народность. Москва, 1999.

зьмест