The Icon Critical Dictionary of Postmodern Thought. Ed. By Stuart Sim. Icon Books Ltd Cambridge 1998. 2ed. 1999.

„Крытычны слоўнік постмадэрнісцкай думкі", складзены Сцюартам Сімам, прафесарам Сандэрлэндскага універсітэта, вытрымаў тры выданні: два — у 1998 і адно — у 1999 г. Гэта ўсебаковы агляд інтэлектуальных пераменаў і феноменаў, якія змянілі культурныя перспектывы грамадства. Слоўнік падзелены на дзве часткі: 1) эсэ, 2) імёны і тэрміны. Нарысы першай часткі прысвечаны выяўленню постмадэрнісцкіх тэндэнцый у філасофіі, культуралогіі, палітыцы, навуцы, тэхналогіі, архітэктуры, мастацтве, фемінісцкіх тэорыях, музыцы, поп-культуры, кінематографе і г.д. Не абышоў складальнік слоўніка ўвагай і такія пытанні, як постмадэрнізм і стылі жыцця, постмадэрнізм, сучаснасць і традыцыя расколу. Другая частка — гэта даведнік „хто ёсць хто" і „што ёсць што" ў постмадэрнісцкім руху. Выразныя і сціслыя дэфініцыі слоўніка дапамагаюць зарыентавацца ў складанай тэрміналогіі, у незразумелым і невыразным постмадэрнісцкім жаргоне.

Сім адзначае, што пры складанні слоўніка карыстаўся разуменнем постмадэрнізму як шырокага культурнага, філасофскага і палітычнага руху, для якога характэрнае скептычнае стаўленне да шматлікіх фундаментальных для заходняй думкі і сацыяльнага жыцця прынцыпаў і пасылак: веры ў непазбежнасць прагрэсу ва ўсіх сферах жыцця, у сілу розуму і г.д. Па меркаванні складальніка, постмадэрнізм упісваецца ў традыцыю філасофскага скептыцызму (тэхнічны тэрмін для такога роду філасофствавання — антыфундаменталізм). Вось чаму постмадэрнізм шмат чым абавязаны філосафу-іканаборцу Ф. Ніцшэ з яго заклікам да „пераацэнкі каштоўнасцяў". Як сучасная версія скептыцызму постмадэрнізм больш займаецца крытыкай спробаў стварэння абагульняльных тэорый, чым пабудовай уласнай пазітыўнай тэорыі. Цікава, што і постструк туралізм — аснову постмадэрнісцкай ідэалогіі — Сім азначае не як філасофскі кірунак, а як шырокі культурны рух, што ахапіў розныя інтэлектуальныя дысцыпліны.

Складальнік слоўніка прапануе і сваю гісторыю тэрміна „постмадэрнізм". Ён адзначае, што слова ўвайшло ва ўжытак пасля публікацыі эсэ англійскага пісьменніка Дж.Барта „The Literature of Exhaustion" (1967), якое стала лічыцца маніфестам постмадэрнісцкай літаратуры, і кнігі Ч.Джэнкса „The Language of Post-Modern Architercture" (1975). У 80-х г. Джэнкс пашырыў сваё паняцце на іншыя галіны культуры. Далейшая канцэптуалі зацыя тэрміна адбылася ў працах Ж.-Ф. Лётара і Ж.Бадрыяра.

У частку „Імёны і тэрміны" ўведзены кароткія нарысы як пра найбольш уплывовых тэарэтыкаў постмадэрнізму¹, так і пра яго крытыкаў². Адпаведна свайму разуменню постмадэрнізму як шырокага культурнага, палітычнага і філасофска га руху складальнік змясціў нарысы пра тэарэтыкаў фемінізму³, пісьменнікаў⁴, культурных тэарэтыкаў і літаратурных крытыкаў⁵, мастакоў⁶, музыкантаў⁷, архітэктараў⁸ і рэжысёраў⁹. Увайшлі ў слоўнік і імёны філосафаў, сацыёлагаў, антраполагаў, псіхолагаў, навукоўцаў, тэксты якіх знаходзяцца ў фокусе постмадэрнісцкага тэарэтызавання¹⁰.

Трэба адзначыць, што вартасць кнігі не ў глыбіні аналізу. Здаецца, складальнік паставіў перад сабой задачу характары заваць тэрміны перш за ўсё як элементы шырокага постмадэрнісцкага дыскурсу¹¹. Пра гэта сведчыць і тэматыка артыкулаў слоўніка, і змест гэтых артыкулаў.

Так, у слоўніку ёсць артыкулы пра разуменне ў постмадэрнісцкім руху такіх паняццяў, як тэкст (Ж.Дэрыда), знак (Ж.Дэрыда, Г.Співак, Р.Барт, Ж.Бадрыяр), жаданне (Ж.Дэлёз, Ф.Гватары, М.Фуко, Ж.-Ф.Лётар), суб'ект (Р.Барт, М.Фуко, Ж.Дэлёз, Ф.Гватары), генеалогія і археалогія (М.Фуко), полісемія (Р.Барт), гегемонія, рэпрэзентацыя, легітымацыя (Ж.Дэрыда, Ж.-Ф.Лётар, Ж.Бадрыяр), паганізм (Ж.-Ф.Лётар); тэрмінаў, створаных тэарэтыкамі постмадэрнізму¹²; наватворы з прыстаўкай пост-¹³ у шырокаўжываным постмадэрнісцкім жаргоне¹⁴.

Для характарыстыкі стылю тлумачэння можна прывесці параўнанне трактоўкі паняцця „хора" ў слоўніку Сіма і ў кнізе расійскага даследчыка І. Ільіна¹⁵. Ільін так тлумачыць „хору"¹⁶:

Юлия Кристева „попыталась обозначить «хорой» то, что у Лакана носит название «реального», обусловив ее функционирование действием «семиотического», в свою очередь порождаемого пульсационным, «дерганным», неупорядоченным ритмом энергии либидо. Тот, условно говоря, «слой», который образуется «над» первично разнородными, т. е. гетерогенными по своей природе импульсами (Кристева недаром использует выражение «пульсационный бином») и уже претендует на какую-то степень «упорядоченности», поскольку в нем живая энергия либидо начинает застывать, тормозить ся в «стазах» и представляет собой «хору» — неэкспрессив ную целостность, конструируемую этими импульсами в некую непостоянную мобильность, одновременно подвижную … регламентируемую» «Специфической особенностью Кристевой было то, что она придала «хоре» подчеркнуто семиотический характер. Исследовательница никогда не скрывала специфичность своего толкования «хоры»:

«Если наше заимствование термина «хора» связано с Платоном, следовавшим в данном случае, очевидно, за досократиками, то смысл, вкладываемый нами в него, касается формы процесса, который для того, чтобы стать субъектом, преодолевает им же порожденный разрыв (имеется в виду лакановская концепция расщепления личности — И. И.) и на его месте внедряет борьбу импульсов, одновременно и побуждающих субъекта к действию и грозящих ему опасностью. Что же такое все-таки «хора»? Это, очевидно, самый поверхностный бессознательный уровень деятельности либидо, то «предпороговое состояние» перехода бессознательного в сознательное, которое пыталась уловить и зафиксировать Кристева. Тщетно было бы стараться найти у исследовательницы достаточно четкую систематику этого перехода: иррациональ ное всегда с трудом переводится на язык рациональности. Фактически, как это объясняется в «Революции поэтическо го языка», «хора» у Кристевой сливается с гено-текстом, да и с «семиотическим диспозитивом». Заманчиво было бы, конечно, выстроить стройную иерархию: хора, гено-текст, семиотический диспозитив, фено-текст, — но мы не найдем четких дефиниций — все осталось (и не могло не остаться) на уровне весьма приблизительной и мало к чему обязывающей описательности, позволяющей делать довольно противоречивые выводы».

А вось слоўнікавая трактоўка (с.212):

У платонаўскім „Тымеі" хора — гэта безыменнае, зыбкае сховішча, якое існавала да з'яўлення Адзінага. У постмадэрнісцкім ужывнні хора, галоўным чынам, азначае месца недыферэнцаванага быцця і звязана з перажываннем еднасці з мацярынскім целам як з бясконцай прасторай. У прыватнасці, у працах Ю. Крысцевай хора -- гэта прадазначальныя сляды (presignifying traces), якія ляжаць у аснове і час ад часу прабіваюцца праз парадак азначэння (signification). Агульная цялесная прастора маці і дзіцяці супраціўляецца рэпрэзентацыі, пры гэтым яна адчуваецца як жаданне, як жудаснае ці містычнае. Хора як мацярынскае жаданне пагражае дэстабілізацыяй канечнага адзінства і аўтаномнай ідэнтычнасці сучаснага „чалавека".

Відавочна, што складальнік слоўніка імкнуўся даць тэрмінам найбольш сціслае тлумачэнне, звяртаючы ўвагу не на глыбокае раскрыццё паняццяў, а на найбольш агульнае іх разуменне. І ў гэтым — прычына папулярнасці выдання. Можна цалкам пагадзіца з меркаваннем аднаго з рэцэнзентаў, змешчаным на вокладцы: „Я б рэкамендаваў кожнай сям'і набыць два экзэмпляры гэтага слоўніка. Адзін — для падлеткаў…; а другі — для бацькоў, каб яны … зноў і зноў не пыталіся, што такое метанаратыў".

Менск
Марына Сакалова

¹ Deleuze G. (1925—1995), Derrida J. (н. 1930), Faucault M (1926—1984), Levinas E. (1905—1995), Lyotard J-F. (н. 1928), Rorty R. (н. 1931), Vattimo G. (н. 1936) Baudrillard J. (н.1929), Bauman Z. (н. 1925), Baurdieu P. (н. 1930), Giddens A. (н.1938), Barthes R. (1915—1986), Guattari F. (1930—1992), Lacan J. (1901—1981) і інш.
² Нabermas J. (н.1929), Jameson F. (н.1934), Eaglton T. (н. 1943).
³ Bradotti R. (н.1954), Cixous H. (н. 1937), Irigary L. (н.1932), Jardine A. (н.1951), Spivak G. (н. 1941), Wolf N. (н.1962), Young I. ( н.1949) і інш.
⁴ Acker K. (1948—1997), Acroyd P. (н. 1949), Amis M. (н.1949), Auster P. (н.1947) Baker N. (н. 1957), Banwille J. (н. 1945), Barth J. (н. 1930), Barthelme D. (1931—1989), Calvino I. (1923—1987), Carter A. (1947—1992), Coover R. (н. 1932), Coupland D. (н. 1961), Dellilo D. (н. 1936), Eagleton T. (н.1943), Eco U. (н.1932), Ellis B. (н. 1964), Federman R. (н. 1928), Gibson W. (н. 1948), Pynchon T. (н. 1937), Sukenicki R. (н. 1932), Vonnegut K. (н. 1922) і інш.
⁵ Belsey K. (н. 1940), Benjamin W. (1892—1942), Bhabha H. (н. 1949), Bloom H. (н. 1930), De Man P. (1919—1983), Dollimor J. (н. 1948), Gates H. (н. 1950), Hartman G. (н. 1929), Hassan I. (н. 1925), Kroker A. (н. 1945), Mcluhan M. (1911—1980), Miller H. (н. 1928), Norris C. (н. 1947), Paglia C. (н. 1947), Said E. (н. 1935), Sifield A (н. 1941), Hawkins S. (н. 1942), Mandelbort B. (н. 1920), Penrose R. (н. 1931) Thom R (н. 1923) і інш.
⁶ Beuys J. (1921—1986), Halley P. (н. 1953), Kreifer A. ( н. 1945), Koons J. (н. 1955), Phillips T. (н. 1937), Prince (н. 1958), Sherma S. (н. 1954).
⁷ Adams J. (н. 1947), Anderson L. (н. 1947), Вryars G. (н. 1943), Eno B. (н. 1948), Fitkin G. (н. 1963), Madonna (н. 1958), Nyman M (н. 1944), Reich S. (н. 1936), Riley T. (н. 1935).
⁸ Bofill R. (н. 1939), Frampton K. (н. 1930), Koolhaas R.(н. 1944), Jenks Ch. (н. 1939), Tshumi B. (н. 1944), Stirling S. (1926—1992), Venturi R. (н. 1925) і інш.
⁹ Greenway P. (н. 1942), Lynch D.(н. 1946).
¹⁰ Adorno N. (1903—1969), Berlin I. (1906—1997), Feyerabend P. (1924—1994), Heidegger M. (1889—1975), Horkheimer M. (1895—1973), Husserl E. (1859—1938), Kant I. (1724—1804), Kuhn T. (н. 1922), Marx K. (1818—1883), Nietzche Fr. (1884—1900), Fukuyama (н. 1952), Laclau E. (н. 1935), Mauffe C. (н. 1943), Geertz C. (н. 1926), Levi-Strauss C. (н. 1908), Freud Z. (1856—1939) і інш.
¹¹ Слова «дыскурс» у сучаснай айчыннай літаратуры ўжываецца вельмі адвольна, таму мы лічым неабходным прывесці дакладнае «слоўнікавае» значэнне гэтага тэрміна. „Дискурс — произвольный фрагмент текста, состоящий более чем из одного предложения или независимой части предложения. Часто, но не всегда, концентрируется вокруг некоторого опорного концепта; создает общий контекст, описывающий действующие лица, объекты, обстоятель ства, времена, поступки и т.п., определяясь не столько последовательностью предложений, сколько тем общим для создающего дискурс и его интерпретатора миром, который «строится» по ходу развертывания дискурса, это точка зрения «этнографии речи». Исходная структура для дискурса имеет вид последовательности элементарных пропозиций, связанных между собой логическими отношениями конъюнкции, дизъюнкции и т.п. Элементы дискурса: излагаемые события, их участники, перформативная информация и „не-события", т.е. а) обстоятельства, сопровождающие события; б) фон, поясняющий события; в) оценка участников событий; г) информация, соотносящая дискурс с событиями" ( Англо-русские термины по прикладной лингвисти ке. Вып. 2. Методы анализа текста // Всесоюзный центр переводов. Тетрадь новых терминов. Москва: Наука, 1982. Вып. 39. С.7); Дискурс — связный текст в совокупности с экстралингвистическими (прагматическими, социокультурными, психологическими и др. факторами); текст, взятый в событийном аспекте; речь, рассматриваемая как целенаправленное социальное действие, как компонент, участвующий во взаимодействиях людей и в механизмах их сознания (когнитивных процессах). «Дискурс — речь, погруженная в жизнь». Дискурс понимается как последовательность речевых актов» (Лингвистический энциклопедический словарь. Москва, 1990).
¹² Дэканструкцыя, рассейванне, след, тэкст, саскрабанне (erasure), differance — Ж.Дэрыда; тэрытарыяльнасць, рызома, Desiring-macines — Ж.Дэлёз і Ф.Гватары; гнуткасць (sveltness), sublime (узвышанае, высокае), differend, вялікі наратыў (метанаратыў), малы наратыў — Ж.-Ф.Лётар; тэкст-чытанне і тэкст-пісьмо (writerly texts and readerly texts) „смерць аўтара" — Р.Барт; jouissanse аб'екцыя, інтэртэкстуальнасць — Ю.Крысцева; апустыньванне, сімулякр, сімуляцыя, гіперрэальнасць — Ж.Бадрыяр, двайное кадаванне — Ч.Джэнкс.
¹³ Постмарксізм у двух сэнсах: адмаўленне ад марксізму — пост-марксізм, перагляд марксізму пост-марксізм; постмадэрнісцкая навука (навука, якая імкнецца адкрываць новыя невядомыя вобласці, а не ведаць больш; якая больш зацікаўлена ў адкрыці невядомых тэрыторый, чым у вырашэнні праблем); постгуманізм як супрацьлегласць „праекту Асветы"; посткаланіялізм; постфемінізм; постфіласофія, для якой характэрны плюралізм і несупастаўляльнасць моўных гульняў і інш.
¹⁴ Віртуальная рэальнасць, запінг, кіберпанк, кіберпрастора, кібарг, штучны інтэлект, штучнае жыцце, гіпертэкст.
¹⁵ Ильин И.П. Постструктурализм. Деконструктивизм. Постмодернизм. Москва: Интрада, 1996. 256 с.
¹⁶ Тамсама. С. 129—132.

змест