«Паляванне дазваляецца» : барацьба з партызанамі ў «генеральным камісарыяце Беларутэнія » (1943)

Морыц Фелікс Люк, Цім Клаўдзіус Рыхтар

„На занятай прасторы людзі будуць з гэтага часу па-за законам, дзічынай, на якую паляванне дазваляецца" ¹. Так фармуляваўся прававы статус, нададзены нямецкай акупацыйнай уладай насельніцтву ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія". Цытата, пазычаная з загаду баявой групы фон Готберга па барацьбе з партызанамі, адлюстроўвае бяспраўе цывільнага насельніцтва не толькі Беларусі, але і іншых тэрыторый, акупаваных немцамі ў час другой сусветнай вайны. Аднак прымяненне насілля, якое ператварала мільёны людзей літаральна ў дзічыну для палявання, пачалося не ў адказ на сілавыя меры партызанаў, якія таксама з бязлітаснай жорсткасцю выступалі супраць немцаў і калабарантаў.

Вайну супраць Савецкага Саюза немцы планавалі як ідэалагічную і расісцкую, як вайну на знішчэнне і як каланізатар скую, грабежніцкую. Яны збіраліся дашчэнту разрабаваць краіну, каб пакрыць недахопы нямецкай ваеннай эканомікі і нястачы ў забеспячэнні нямецкага насельніцтва. Тое, што гэта выкліча мільённыя смерці сярод насельніцтва Савецкага Саюза, бралася ў разлік з самага пачатку і нават абвяшчалася афіцыйна, таму што пасля вайны планавалася цалкам вынішчыць насельніцтва на вялікіх тэрыторыях Савецкага Саюза і засяліць іх „арыйцамі". Аднак нямецкіх войскаў было недастаткова для таго, каб у час, калі ваенныя дзеянні працягваліся, ачысціць захопленыя тэрыторыі ад атрадаў чырвонаар мейцаў, што адбіліся ад сваіх падраздзяленняў, таму для барацьбы з патэнцыяльным супраціўленнем у нямецкім тыле прадугледжваліся меры бязлітаснага насілля. Узмацненне жорсткасці вядзення вайны, дынаміка якой у барацьбе з партызанамі яшчэ больш павялічвалася, было абумоўлена мэтамі нямецкай вайны і прадугледжанымі для яе сродкамі. Жорсткасць нямецкіх захопнікаў правакавала зацятае супраціўленне, а не наадварот. Партызанская вайна і бязлітасная барацьба з партызанамі ў 1943 г. былі лагічным вынікам такой пастаноўкі мэты і такога вядзення вайны. Характар дзеянняў нямецкага боку з'яўляўся не рэакцыяй на разгортванне партызанскага руху, а свядомым выбарам.

I

Вайна супраць Савецкага Саюза ад пачатку планавалася як расісцкая вайна на знішчэнне і як каланізатарская, грабежніцкая вайна. Яе першачарговай мэтай была ліквідацыя палітычных і расавых катэгорый ахвяраў. 3 сакавіка 1941 г. Гітлер, звяртаючыся да начальніка штаба аператыўнага кіраўніцтва ўзброеных сілаў Альфрэда Ёдля, сфармуляваў як дырэктыву: „Гэты ваенны паход... прывядзе да сутыкнення двух светапоглядаў. <...> Яўрэйска-бальшавіцкая інтэлігенцыя... павінна быць знішчана" ². Тым самым былі вызначаны першачарговыя групы ахвяраў: кіраўнічы пласт Камуністычнай партыі Савецкага Саюза і, прынамсі, пэўныя часткі яўрэйскага насельніцтва, якія паводле нацысцкай ідэалогіі непарыўна знітаваны з камунізмам. Адначасова словам „знішчэнне" быў дакладна вызначаны агульны характар вайны.

Камандаванне ўзброеных сілаў і сухаземных войскаў не выказала ніякага пратэсту, указанні Гітлера паслухмяна перадаваліся далей. Галоўнакамандуючы сухаземных войскаў Браўхіч тлумачыў: „Армія павінна добра разумець, што барацьба вядзецца паміж расамі, і дзейнічаць з адпаведнай суровасцю" ³. Яшчэ больш зразумела выказаўся на гэты конт камандуючы Чацвёртай танкавай групоўкі генерал-палкоўнік Эрых Гёпнер: „Вайна супраць Расіі ёсць істотны этап барацьбы за існаванне нямецкага народа. Гэта барацьба германцаў супраць славян, абарона еўрапейскай культуры ад маскоўска-азіяцкай пошасці, абарона ад яўрэйскага бальшавізму. Мэтай гэтай барацьбы павінна стаць вынішчэнне сённяшняй Расіі, таму яна павінна весціся з нечуванай жорсткасцю" ⁴.

Знішчальная канцэпцыя вайны ўвасобілася для вермахта, галоўным чынам, у наступных чатырох загадах⁵ :

1. „Рэгламентацыя дзеянняў паліцыі бяспекі і СД сумесна з вермахтам" ад 28.04.1941.⁶

2. „Указ аб прымяненні ваеннай падсуднасці" ад 13.03.1941.⁷

3. „Дырэктывы адносна паводзінаў войскаў у Расіі" ад 19.03.1941.⁸

4. „Дырэктывы адносна „абыходжання з паліткамісарамі", так званы „камісарскі загад", ад 06.06.1941.⁹

„Рэгламентацыя дзеянняў паліцыі бяспекі і СД", г. зн. аператыўных груп, размяжоўвала задачы арміі і аператыўных груп і вызначала характар супрацоўніцтва. Гэты загад быў выдадзены дзеля таго, каб аператыўныя групы мелі магчымасці дзейнічаць, па дамоўленасці з вермахтам, аўтаномна ¹⁰. У вайне супраць Польшчы аператыўныя групы былі падначалены вермахту, і прадстаўнікі вермахта скардзіліся, што тыя чыняць забойствы ў Польшчы, і нават пэўным чынам спрабавалі супыніць іх. Аднак скаргі заставаліся безвыніковымі, і аператыўныя групы працягвалі займацца ў Польшчы сваім крывавым рамяством.

Для ўзнікнення партызанскай барацьбы вырашальную ролю адыграў указ аб ваеннай падсуднасці. У сваёй прамове перад генераламі 30 сакавіка 1941 г. Гітлер, гаворачы пра мэты вайны, адзначыў і неабходнасць знішчаць бальшавіцкіх камісараў і камуністычную інтэлігенцыю: „Трэба прыкласці намаганні, каб не дапусціць фармавання новай інтэлігенцыі <...> Гэта не пытанне вайсковых судоў"¹¹. Так званы указ аб падсуднасці абвяшчаў насельніцтва па-за законам, адмяняючы ўсе прававыя бар'еры, што абаранялі цывільнае насельніцтва; ён, так бы мовіць, проста заклікаў да нападаў.

Той, хто лічыў сябе „палітычным" салдатам, мог ужываць сілу да цывільнага насельніцтва без асаблівых перашкодаў ¹². Згодна з ваенным міжнародным правам насельніцтва захопленай краіны падлягала ваеннай юрысдыкцыі краіны-акупанта, і тая павінна была забяспечыць насельніцтву абарону ад актаў самавольства. Але ўказам аб падсуднасці правіннасці грамадзянскага насельніцтва Савецкага Саюза выводзіліся з-пад нямецкай ваеннай падсуднасці, пакараннем за іх былі неадкладныя жорсткія сілавыя меры з боку войскаў. Адзінай прадугледжанай указам альтэрнатывай насіллю было вызваленне парушальнікаў ад пакарання — г. зн., прадугледжваліся толькі крайнія меры, іншых магчымасцяў, па волі Гітлера, не давалася. Катэгарычна забаранялася „захоўваць" жыхароў да ўзнаўлення якой бы там ні было падсуднасці ¹³. Узнаўленне юрысдыкцыі вермахта прадугледжвалася толькі як магчымасць, аднак гэта не азначала, што яна была б абавязкова ўведзена. Прынцыпам дзеяння быў лозунг: „Бязлітас на... знішчаць... партызан" ¹⁴ , іншыя цывільныя асобы павінны былі знішчацца пад час нападзенняў. У выпадку сумнення неадкладнае вырашэнне пытання жыцця і смерці было задачай афіцэра. Пры нападзеннях з населеных пунктаў павінны былі прымацца калектыўныя меры пакарання — калі немагчыма было аператыўна выявіць канкрэтных вінаватых. Адпаведнае рашэнне маглі прымаць афіцэры ў рангу ад камандзіра батальёна. Гэтую першую частку ўказа павінны былі ведаць усе афіцэры.

Першапачатковай эканамічнай мэтай вайны для Гітлера ставілася неадкладная разгрузка нямецкай ваеннай эканомікі за кошт сыравіны і харчавання з акупаваных тэрыторый; у якасці ж аддаленай мэты ён бачыў эканамічную аўтаркію Нямеччыны, каб забяспечыць магчымасць супрацьстаяць блакадзе з мора¹⁵. Таму пры планаванні кампаніі асаблівая ўвага аддавалася захопу эканамічна важных тэрытарыяльных адзінак — напрыклад, Украіны, Масквы і Ленінграда ¹⁶. Палітычныя планы Гітлера прадугледжвалі эканамічнае і палітычнае падпарадкаванне Расіі, аднак яе далучэнне да Нямеччыны не планавалася ¹⁷. Гітлер і яго палітычнае кіраўніцтва імкнуліся да неадкладнага і максімальнага разрабавання захопленых тэрыторый ¹⁸.

Галоўным фактарам для рабаўнічай мэты была напружаная сітуацыя з забеспячэннем Рэйха прадуктамі харчавання, і такое становішча трэба было палепшыць за кошт насельніцт ва Савецкага Саюза. Нямеччыне, вермахту і захопленым раней тэрыторыям, без уліку Савецкага Саюза, патрабавалася ў цэлым 8—10 мільёнаў тон збожжа. Аднак нямецкім інстанцыям было вядома, што з акупаваных тэрыторый Савецкага Саюза можна будзе атрымаць дадаткова толькі адзін мільён тон¹⁹. Каб пакрыць розніцу, планаўшчыкі вырашылі перайсці да радыкальнай палітыкі голаду для мясцовага насельніцтва. Вялікая колькасць збожжа павінна была вывозіцца з Украіны, прычым так званыя бюджэтныя тэрыторыі ў паўночнай частцы Савецкага Саюза — як, напрыклад, прамысловыя рэгіёны Беларусі, Ленінград і Масква — прадугледжвалася цалкам пазбавіць паступлення харчавання з Украіны²⁰ . За кошт паставак збожжа з Украіны ўнутранае спажыванне на акупаваных тэрыторыях павінна было знізіцца на ~8,7 мільёнаў тон, г. зн. прыкладна на 12%²¹. Разлічваючы на хуткае разгортванне кампаніі, вермахт пачаў нападзенне, маючы толькі 20(!) дзённых рацыёнаў харчавання, гэтая колькасць — разам з тымі сродкамі, якія планавалася рэквізаваць, — лічылася дастатковай ²².

Адной з мэтаў харчовай палітыкі было забеспячэнне ўсіх узброеных сілаў з акупаваных тэрыторый максімум праз тры гады²³. Наконт наступстваў стратэгіі голаду ніякіх ілюзій не існавала: „Няма сумнення, што калі мы забярэм з краіны неабходнае нам, то з голаду памруць дзесяткі мільёнаў чалавек" ²⁴. Захопленыя ў палон салдаты Чырвонай Арміі лічыліся, як і насельніцтва прамысловых рэгіёнаў, бескарыснымі едакамі, таму бралася пад увагу магчымасць іх знішчэння, пра што часткова нават адкрыта паведамлялася ²⁵.

Ваеннай бяспецы захопленых тэрыторый пры планаванні кампаніі надавалася падпарадкаванае значэнне. Забяспечыць спакой можна было толькі збольшага, таму што вермахту і СС не хапала ні матэрыяльных, ні людскіх сродкаў²⁶ , да таго ж кадры былі ў большасці састарэлымі і не вельмі здаровымі ²⁷. Праблемы вырашаліся шляхам прэвентыўнага прымянення бязлітаснага і жорсткага насілля, каб задушыць у зародку нават спробы супраціўлення і застрашэннем прадухіляць яго ўзнікненне ²⁸. Рашэнне кампенсаваць недахоп сродкаў уладарання тэрорам грунтавалася на веры ў хуткую перамогу, пасля якой недахоп войскаў у тыле можна будзе пакрыць за кошт франтавых частак. Але прымяненне насілля і радыкалізацыя войска адпавядалі адначасова мэце вайны, якую ставіла перад сабою нацысцкае кіраўніцтва: знішчэнню той часткі насельніцтва захопленых тэрыторый, патрэбы ў якой з іх пункту гледжання не было.

Першая цагліна ў падмурак такой жорсткай палітыкі была закладзена ўжо адменай падсуднасці, адпаведны ўказ патрабаваў таксама прымаць суровыя меры супраць насельніцтва ўжо пры наяўнасці аднаго толькі падазрэння. Потым начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Вільгельм Кейтэль па даручэнні Гітлера аддаў 23 ліпеня 1941 г. наступнае распараджэнне: „Тых войскаў, якія мы маем для забеспячэння спакою на заваяваных усходніх тэрыторыях, будзе дастаткова — улічваючы іх памеры — толькі пры ўмове, што акупацыйныя ўлады будуць караць супраціўленне не юрыдычнымі мерамі ў дачыненні да вінаватых, а распаўсюджваць той жах, які адзін толькі і можа пазбавіць насельніцт ва ўсялякай ахвоты да непадпарадкавання" ²⁹.

II

Партызанская вайна 1941 г. не была ўсенароднай барацьбой, яна не выходзіла за межы лакальных акцый³⁰. 3 ліпеня 1941 г. Сталін выступіў па радыё з прамовай, у якой заклікаў насельніцтва акупаваных тэрыторый да супраціўлення нямецкім захопнікам і стварэння для іх невыносных умоваў³¹. У адказ на сталінскую прамову Гітлер зазначыў, што партызанская барацьба „дасць нам магчымасць вынішчаць усё, што будзе выступаць супраць нас"³². Акрамя таго, ён падкрэсліў, што краіну можна ўціхамірыць найхутчэй і „найлепшым чынам тады, калі расстрэльваць будуць кожнага, хто нават толькі коса паглядзіць у наш бок"³³.

Немцы на падставе прамовы Сталіна памылкова меркавалі, што цэнтралізаваны партызанскі рух будзе разгорнуты ўжо з сярэдзіны верасня 1941 г.³⁴ Сваімі жорсткімі дзеяннямі немцы падарвалі ўласны аўтарытэт і падрыхтавалі грунт для партызанскага руху. Ужо неўзабаве пасля пачатку вайны з'явіліся першыя данясенні пра супраціўленне на акупаваных тэрыторыях, у якіх змагары супраціўлення называліся то партызанамі, то разбойнікамі, то бандытамі ³⁵. Хуткае прасоўванне вермахта наперад рабіла нямецкія камунікацыі вельмі адчувальнымі для нападаў барацьбітоў супраціўлення, таму што падраздзяленні забеспячэнцаў вымушаны былі, не маючы абароны, увесь час рухацца паміж сваімі базамі і вайсковымі часткамі па небяспечнай тэрыторыі ³⁶. Зноў і зноў адбываліся нападзенні на чыгуначныя лініі³⁷.

Вытокам партызанскага руху, першымі партызанамі былі салдаты Чырвонай Арміі, што адбіліся ад сваіх воінскіх падраздзяленняў пад час вялікіх „катлоў". Гэтымі атрадамі, якія ў большасці сваёй імкнуліся прабіцца на Ўсход, да сваіх ліній, часта камандавалі камісары Чырвонай Арміі, а ім было добра вядома, што, трапіўшы да немцаў у палон, яны будуць расстраляныя. Застацца жывымі яны маглі толькі прабіваючыся да сваіх або ведучы падпольную барацьбу. Тыя атрады, у якіх першай магчымасці не было, стваралі ў варожым тыле новыя ячэйкі партызанскага руху або далучаліся да ўжо існаваўшых партызанскіх атрадаў, тым самым узмацняючы іх³⁸. Акрамя таго, супраціўленне ў нямецкім тыле вялі так званыя знішчальныя батальёны, якія павінны былі руйнаваць не эвакуяваныя аб'екты; яны таксама разрасталіся ў партызанскія атрады³⁹. І, нарэшце, існавалі так званыя дыверсійныя групы, якія высаджваліся ў тыле ворага або былі пакінуты там раней з мэтай нападзення на нямецкія ўстановы і іншыя аб'екты і, выканаўшы заданне, вярталіся ў савецкі тыл. Арганізацыйна яны не былі спалучаны з партызанамі, таму што не заставаліся на ўвесь час ў нямецкім тыле; яны ствараліся ваенным камандаваннем і падначальваліся яму⁴⁰.

Пачынаючы з зімы 1941/42 г. дзеянні немцаў сталі яшчэ больш жорсткімі, кожнага чырвонаармейца, што адбіўся ад сваіх, у немцаў чакаў расстрэл ⁴¹. Таму многія чырвонаармей цы станавіліся партызанамі не па добрай волі: для іх гэта быў адзіны шанц выжыць. Для абароны сваіх камунікацый немцы, спусташаючы цэлыя мясцовасці, стваралі так званыя мёртвыя зоны⁴². Людзі ў гарадах галадалі ⁴³. З самага пачатку праводзіліся масавыя расстрэлы, ахвярамі якіх станавіліся яўрэі, цывільнае насельніцтва, а таксама палонныя чырвонаармей цы⁴⁴. Расправы з цывільным насельніцтвам з'яўляліся проціпраўным рэпрэсійным забойствам, таму што, паводле загаду галоўнага камандавання сухаземных войскаў, — насуперак ваеннаму міжнароднаму праву — нават не абавязкова было браць заложнікаў дзеля расстрэлу ⁴⁵. Каб сапраўды запалохаць насельніцтва, прадпісвалася „лепш спаліць на адну вёску больш, чым прапусціць тую, у якой спачувальна ставяцца да партызан" ⁴⁶.

Адразу пасля нападзення пачала ажыццяўляцца і рабаўнічая эканамічная праграма, бо ўрэшце тыя вялікія пастаўкі харчавання, якія Нямеччына атрымлівала ад Савецкага Саюза ў перадваенны час, цяпер не паступалі. Ужо 26 чэрвеня 1941 г. Бакэ, дзяржаўны сакратар па харчаванні і сельскай гаспадарцы, запатрабаваў з акупаваных тэрыторый 600 000 тон збожжа, 1 500 000 тон алею і 1 000 000 тон мяса⁴⁷. Галоўнакамандаванне вермахта патрабавала знішчыць дашчэнту Ленінград і Маскву, „каб там не засталося людзей, бо інакш зімою мы мусім карміць іх"⁴⁸. Забойства яўрэяў таксама тлумачыла ся тым, што яны — „непатрэбныя едакі", г. зн. баласт для харчовай гаспадаркі ⁴⁹ , — гэтак, як і ваеннапалонныя ⁵⁰. Разгортванне партызанскай барацьбы ў шырокамаштабны рух пачалося вясною 1942 г., у час, калі ўціск на насельніцтва ў выніку палітыкі разрабавання і вынішчэння ўсё больш і больш узмацняўся. Упершыню буйныя партызанскія атрады выявілі сябе ў баях зімою 1941/42 г., у якіх яны ўдзельнічалі як значная ў колькасным аспекце сіла⁵¹. У першай палове 1942 г. на Беларусі дзейнічала 237 партызанскіх атрадаў, якія налічвалі 23 000 чалавек; для іх узбраення праз лінію фронта было перапраўлена, у прыватнасці, 11 500 вінтовак і 1 000 кулямётаў ⁵². Колькасць партызанскіх атрадаў з канца 1941 г. значна павялічылася, яны ўзмацніліся і працягвалі расці.

Ужо 31 ліпеня 1941 г. Бакэ быў вымушаны далажыць, што перспектывы на захоп сельскагаспадарчай прадукцыі несуцяшальныя, таму што ніякіх рэзерваў не было. Ён „знайшоў выхад", звёўшы да абсалютнага мінімуму рацыёны для гараджан ⁵³ : максімальны паёк складаў 1 200 калорый, яўрэі і дзеці да 14 гадоў атрымлівалі па „цэлых" 420 калорый⁵⁴ . У выніку насілля і палітыкі голаду за час з вясны 1942 да вясны 1943 г. колькасць партызан узрасла прыкладна да 140 000 чалавек⁵⁵ . Росту партызанскага руху спрыяла і тое, што акупацыйныя ўлады не маглі абараніць насельніцтва ад прымусу партызан ⁵⁶. Насельніцтва, якому пагражалі нападзенні партызан на сапраўдных ці ўяўных калабарантаў, з аднаго боку, і калектыўныя расправы, што праводзіліся немцамі ўжо пры падставах для падазрэння, з другога, апынулася „паміж савецкім молатам і нацыянал-сацыялісцкім кавадлам" ⁵⁷.

Адсутнасць абароны насельніцтва падкантрольных тэрыторый з боку немцаў давала партызанам магчымасць прымусова рэкрутаваць жыхароў у атрады. У 1942 г. на тэрыторыі „генеральнага камісарыята Беларутэнія", найперш на Палессі і ў раёне Полацк — Лепель, стварыліся так званыя партызанскія рэспублікі, у якіх уладарылі партызаны — яны канфіскоўвалі харчаванне і нават забіралі мужчынскае насельніцтва ў свае шэрагі⁵⁸. У гэтых мясцовасцях, а таксама на Міншчыне партызанскі рух разгортваўся імкліва. У хуткім часе нямецкія захопнікі вымушаны былі канстатаваць, што знаходзяцца ў „краіне, ахопленай бунтам"⁵⁹ . Таму генеральны штаб нават патрабаваў падпарадкаваць „Беларутэнію" групе армій „Цэнтр", аднак Гітлер адхіліў гэтую прапанову з псіхалагіч ных меркаванняў. Кубэ, генеральны камісар акругі, бачыў прычыну такога развіцця сітуацыі ў тых метадах, якімі немцы кіраваліся ў абыходжанні з народам⁶⁰ . Першы раз адпаведную крытыку Кубэ выказаў ужо ў лістападзе 1941 г., адзначыўшы, што „аўтарытэт Нямеччыны быў жудасна падарваны дзеяннямі 11-га паліцэйскага батальёна" ⁶¹.

Рэарганізацыя партызанскага руху, ажыццёўленая палітычным і ваенным кіраўніцтвам СССР, уключала і стварэнне — 30 мая 1942 г. — Цэнтральнага штаба партызанскага руху⁶². Штаб павінен быў паставіць партызанскую барацьбу пад кантроль ВКП(б) і каардынаваць узаемадзеянне партызан і Чырвонай Арміі. Савецкае кіраўніцтва разглядала партызан і як унутрыпалітычны сродак для забеспячэння сваёй улады ў акупаваных немцамі рэгіёнах. Такім чынам, ужо ў час ваенных дзеянняў гэтыя рэгіёны рыхтаваліся для ўсталявання ўлады ВКП(б) пасля іх вызвалення ад немцаў. Для гэтай мэты камуністычныя партызаны прымалі адпаведныя меры супраць усіх калабарантаў, акрамя таго, яны прымушалі незалежных і нацыяналістычна настроеных партызан (напрыклад, на тэрыторыі захопленай у 1939 г. Усходняй Польшчы) да супрацоўніц тва або знішчалі іх⁶³. Пры каардынацыі дзейнасці партызан і Чырвонай Арміі з 1943 г. рыхтаваліся ў арганізацыйным і ваенным аспекце аперацыі партызан, накіраваныя на адваяванне акупаваных тэрыторый, што спрыяла наступальнаму руху Чырвонай Арміі. Вялікая частка насельніцтва імкнулася заставацца нейтральнай. Аднак у партызанскіх мясцовасцях зрабіць гэта было ўсё цяжэй і цяжэй, таму што ў нейтральнасці насельніцтва не былі зацікаўленыя ні партызаны, ні немцы.

Палітыка рабавання і сістэма бяспекі ў 1942 г. пацярпелі крах, таму што вайна запаволілася, хуткай перамогі ўжо не прадбачылася, а на людскія і матэрыяльныя рэсурсы, якія і на пачатку вайны былі занадта слабыя, ускладаўся цяпер зусім непамерны цяжар. Таму ў 1942 г. важна было знайсці новую стратэгію для ажыццяўлення бяспекі захопленага і для вырашэння надзённых праблем забеспячэння. Для таго, каб кампенсаваць недахоп ахоўных сілаў палітычнымі і эканамічнымі мерамі, трэба было адмовіцца ад палітыкі насілля і голаду. Аднак гэтага не дапускала гаспадарчае кіраўніцтва, падпарадкава нае Герынгу⁶⁴ . Замест палітычных папустак насельніцтву Савецкага Саюза галоўны разлік у барацьбе з партызанамі рабіўся па-ранейшаму на жорсткае насілле. На тэрыторыях цывільнай адміністрацыі выкананне гэтай задачы было даручана Гімлеру, які цалкам узяў кіраванне ў свае рукі.

Дзеля прыняцця новых мераў па барацьбе з партызанамі Гітлер выдаў распараджэнне № 46 — „Дырэктыву па ўзмацненні барацьбы з бандамі на Ўсходзе" ⁶⁵ ад 18 жніўня 1942 г., а праз нейкі час дадатковае ўказанне № 46 „б" ад 18 кастрычніка 1942 г.⁶⁶ У агульным распараджэнні № 46 Гітлер у якасці мэты барацьбы з партызанамі адзначае неабходнасць яшчэ да зімы амаль цалкам „знішчыць" партызан ⁶⁷ і такім чынам „уціхамірыць" краіну. Далей распараджэнне № 46 прадугледжвала актыўную і пасіўную барацьбу з ворагам, з ужываннем суровых мераў, у тым ліку супраць партызанскіх памагатых. Пры гэтым адзначалася, што з насельніцтвам трэба абыходзіцца „справядліва" ⁶⁸. Канстатавалася таксама, што насельніцтва павінна забяспечвацца неабходным для жыцця, таму што інакш людзі будуць у масавым парадку ісці ў партызаны. Аднак ужо праз месяц пасля рэкамендацыі справядлівага і карэктнага абыходжання з цывільным насельніцтвам гэтае насельніцтва было канчаткова абвешчана з юрыдычнага пункту гледжання па-за законам. Начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Кайтэль камандаваў: „Ні адзін немец, што ўдзельнічае ў барацьбе з партызанамі, не павінен прыцягвацца да дысцыплінарнай ці ваенна-судовай адказнасці з прычыны яго дзеянняў у барацьбе з бандамі ды іх памагатымі" ⁶⁹. Так магчымасць пры адмене ваеннай падсуднасці ператваралася ў абавязак, дзверы для самавольства адчыняліся наўсцяж. Кайтэль даваў войскам яшчэ большыя паўнамоцтвы і патрабаваў ад іх „без абмежавання карыстацца ў гэтай барацьбе, у тым ліку і супраць жанчын і дзяцей, любымі сродкамі, калі яны забяспечваюць поспех"⁷⁰ .

На Гімлера была ўскладзена агульная адказнасць за барацьбу з партызанамі ў рэйхскамісарыятах ⁷¹. Вермахт, а таксама прадстаўнікі і ўпаўнаважаныя Гімлера на месцах, вышэйшае камандаванне СС і паліцыі павінны былі падтрымліваць яго людскімі і матэрыяльнымі рэсурсамі. 20 кастрычніка 1942 г. Гімлер даручыў каардынацыю і выкананне сваёй новай задачы камандуючаму войскаў СС і паліцыі Расіі (Цэнтр) Эрыху фон Бах-Зялеўскі — „упаўнаважанаму рэйхсфюрэра СС па барацьбе з бандамі". Гэтую назву Гімлер 21 чэрвеня 1943 г. замяніў на іншую: „камандуючы войскаў па барацьбе з бандамі".

Абавязкам войскаў Гімлера было не забеспячэнне пасіўнай аховы, а актыўныя дзеянні супраць партызанаў ⁷². Для яго выканання дазвалялася выкарыстоўваць і выпрабаваныя мясцовыя фармаванні — ахоўныя батальёны паліцыі парадку⁷³ . У дадатку № 46 „б" адзначалася, што небяспека для германска га тылу з боку камандных фармаванняў і партызанаў вымушае ствараць уласныя баявыя адзінкі для барацьбы з апошнімі — або даручаць барацьбу спецыяльным часткам СС⁷⁴. З гэтай прычыны ў распараджэнні № 46 менавіта для Ўсходу партызанская вайна вызначалася як вайна на знішчэнне праціўніка ⁷⁵. Адной з такіх спецыяльных частак СС была баявая група фон Готберга, створаная для барацьбы з партызанамі ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія" толькі ў лістападзе 1942 г.⁷⁶

III

Акрамя барацьбы з партызанамі ў баявой групы была і іншая задача: „нарыхтоўкі", г. зн. рэквізіцыя прадуктаў харчавання, таму што вермахт і іншыя інстанцыі нямецкіх акупацыйных уладаў атрымлівалі харчаванне з краіны знаходжан ня⁷⁷. Герынг на нарадзе ў жніўні 1942 г. канстатаваў, што вермахт больш не павінен атрымліваць пастаўкі з Рэйха. Хутчэй наадварот: харчаванне павінна пастаўляцца з усіх акупаваных еўрапейскіх тэрыторый у Нямеччыну ⁷⁸. Гэтыя кардыналь ныя рашэнні адносна новай фазы вайны з партызанамі, у якой рабаванне павінна было спалучацца з бязлітаснымі ваеннымі дзеяннямі, былі прынятыя ў жніўні 1942 г. і пачалі ажыццяўляцца з восені.

Адказным за барацьбу з партызанамі ў „генеральным камісарыяце Беларутэнія" быў Курт фон Готберг, дзеля гэтай задачы яго спецыяльна перавялі ў Беларусь. Да таго ж на яго была ўскладзена функцыя камандуючага войскаў СС і паліцыі „Беларутэніі" ⁷⁹.

Да стварэння баявой групы фон Готберга задачу барацьбы з партызанамі ў Беларусі выконваў, прынамсі часткова, у межах новага даручэння Гімлера, Фрыдрых Екельн, камандуючы войскаў СС і паліцыі ўсходніх тэрыторый і Паўночнай Расіі. Ён, напрыклад, правёў у Беларусі з 21 жніўня да 21 верасня 1942 г. аперацыю „Балотная ліхаманка", ахвярамі якой сталі больш за 10 000 чалавек⁸⁰ . У сваім баявым данясенні Екельн фанабэрыста абвяшчаў пра дэцэнтралізацыю падначаленых яму сілаў, бо лічыў, што гэтай аперацыі хапіла, каб прадэманстраваць насельніцтву знішчальную моц і эфектыўнасць немцаў. Цяпер, маўляў, на партызан можна паляваць, да поўнага іх знішчэння, гарнізонамі агульнай сілай ад узвода да роты⁸¹. Аднак рэчаіснасць была зусім іншай — партызанскі рух у 1943 г. імкліва нарастаў. Паводле звестак, пад канец 1942 — на пачатку 1943 г. у Беларусі змагаліся 553 атрады, якія налічвалі 80 700 партызанаў, а ў лістападзе — 720 атрадаў, ці 122 600 партызанаў ⁸².

Баявая група фон Готберга была створана ў лістападзе 1942 г.⁸³ Сваю дзейнасць яна распачала не пазней як 19 лістапада 1942 г.: менавіта ў гэты дзень з'явіўся спецыяльны загад пра стварэнне „баявой групы фон Готберга для правядзення аперацый па барацьбе з партызанамі" ⁸⁴. Адзінага складу група не мела, а нанова стваралася на кожную аперацыю ⁸⁵. Яе тактычнай канцэпцыяй у барацьбе з партызанамі былі так званыя буйныя аперацыі, пры правядзенні якіх вялікія аб'яднаныя сілы ачаплялі і „прачэсвалі" пэўную мясцовасць, каб у гэтым катле знішчыць партызанаў ⁸⁶.

Першай з дзевяці прааналізаваных аперацый была аперацыя „Нюрнберг", якая праводзілася з 19 да 26 лістапада 1942 г. у раёне Глыбокае — Лепель — Барысаў⁸⁷ . Агульны вынік яе быў, у прыватнасці, такі: „Страты праціўніка: забіта — 798, узята ў палон — 340; расстраляна — 1 533 бандыцкіх памагатых, 353 западозраных у прынадежнасці да партызан. Захоплена вялікая колькасць прадуктаў харчавання. Уласныя страты: забіта — 6 чалавек, паранена — 10"⁸⁸. З гэтага данясення відаць, што баявая група з самага пачатку сваёй дзейнасці забівала і рабавала. Нічога не змянілася і потым: група прытрымлівалася гітлераўскага распараджэння № 46. У справаздачы за першыя пяць месяцаў сваёй дзейнасці, якую фон Готберг зрабіў пад час свайго даклада на паседжанні па пытаннях акупацыйнай палітыкі ў Беларусі, што адбылося на пачатку красавіка, ён абвясціў наступныя лічбы: 9 432 „забітых ворагаў", 12 946 „расстраляных па падазрэнні ў прыналежнасці да партызан" і 11 000 „забітых яўрэяў"⁸⁹ . Камандуючы Штраўх называе іншую лічбу яўрэяў, што сталі ахвярамі баявой групы: 17 000⁹⁰. На працягу разгледжанага перыяду баявая група фон Готберга адзначала толькі ў данясеннях пра гэтыя дзевяць буйных аперацый наступныя лічбы: забіта — 25 395 так званых партызанаў, 15 226 так званых западозра ных у прыналежнасці да партызанаў, 7 821 яўрэй⁹¹. Гэта — колькасць ахвяраў, якая адзначалася ў афіцыйных данясеннях, насамрэч іх было значна больш. Акрамя таго, у данясеннях пра вынікі аперацый падавалася толькі колькасць расстраляных, тыя ж, хто быў спалены жывым ці загублены іншым чынам, не ўлічваліся. „Бандытаў, яўрэяў і г. д., што былі спалены ў хатах ці зямлянках, мы не лічылі"⁹² . Выявіць сапраўдную колькасць ахвяраў ужо немагчыма, аднак яна намнога перавышае тую, што прыводзіцца ў афіцыйных паведамленнях.

Пасля «Нюрнберга», з 8 да 22 снежня 1942 г., праводзілася аперацыя „Гамбург" ⁹³ — у раёне Слоніма⁹⁴ . У студзені 1943 г., верагодна, з 7 да 14 студзеня ⁹⁵ , адбылася аперацыя „Франц"⁹⁶ . А потым праводзіліся „Свята ўраджаю-I" — з 18 да 28 студзеня 1943 г.⁹⁷, на мяжы тэрыторый генеральнага камісарыята і групы армій „Цэнтр"⁹⁸ , і „Свята ўраджаю-II" — з 30 студзеня да 9 лютага 1943 г.⁹⁹, на паўднёвым усходзе Беларусі, у раёне Стоўбцы — Капыль. Адразу ж, з 8 да 26 лютага 1943 г.¹⁰⁰, у раёне Слуцка, адбылася аперацыя „Люты", уступам да якой з`явіўся расстрэл яўрэяў Слуцкага гета¹⁰¹. Праз нейкі час — „Котбус", асабліва сумнавядомая. Нападзенне на партызанаў у раёне Барысава і возера Палік пачалося 20 траўня і было закончана 21 чэрвеня 1943 г.¹⁰² З 13 ліпеня да 11 жніўня 1943 г. у раёне Наваградка — аперацыя „Герман" ¹⁰³. Была яшчэ адна папярэдняя аперацыя з такой назвай, яе аб'ект — партызанскі атрад, які дыслакаваўся па-за межамі, вызначанымі для самой аперацыі ¹⁰⁴. Перадапошняй з прааналізаваных была аперацыя „Фрыц", якая адбывалася з 24 верасня да 19 кастрычніка 1943 г. у раёне Глыбокае — Паставы¹⁰⁵ . У ёй удзельнічалі сілы камандуючага войскамі СС і паліцыі ўсходніх тэрыторый і Паўночнай Расіі Екельна. І, нарэшце — аперацыя „Генрых", якая пачалася 1 лістапада і скончылася 18 ці 20 лістапада 1943 г.; да ўдзелу ў ёй была прыцягнута баявая група, каб падрыхтаваць тылавы рубеж супраць прарыву Чырвонай Арміі¹⁰⁶.

Тыя часткі насельніцтва, якія падтрымлівалі партызанаў, таксама разглядаліся як праціўнік, і з імі вялася бязлітасная барацьба. Падазрэння ў дапамозе партызанам было дастаткова, каб забіць чалавека. Тым самым патэнцыяльным праціўнікам было ўсё насельніцтва. Вёскі, пра якія існавала меркаванне, што яны „спрыяюць бандам", належала „грунтоўна правяраць, а да насельніцтва прымаць бязлітасныя меры", жыхароў, якія падазраваліся ў прыналежнасці да „бандаў" і „спрыянні бандам", загадвалася адшукваць і „знішчаць гэтак сама, як яўрэяў і цыганоў" ¹⁰⁷. Вёскамі, што „спрыяюць бандам", павінны былі лічыцца — напрыклад, паводле „характарыстыкі праціўніка" ў аперацыі „Нюрнберг" ад 19 лістапада 1942 г. — усе вёскі „ў непасрэднай блізкасці ад варожай тэрыторыі" ¹⁰⁸.

Пад час правядзення аперацыі „Нюрнберг" мэтай баявой групы фон Готберга было знішчэнне дакладна не акрэсленай варожай групы, а ворагам экспліцытна абвяшчаліся «кожны бандыт, яўрэй, так званыя цыганы і западозраныя ў прыналежнасці да бандаў»¹⁰⁹ .

Як ужо адзначалася, уступам да аперацыі „Люты" стаў расстрэл яўрэяў у Слуцкім гета¹¹⁰. Пры ліквідацыі гета не менш за 1 800 чалавек было выслана і расстраляна ¹¹¹ , а за час усёй аперацыі баявая група фон Готберга знішчыла 3 300 яўрэяў¹¹². Аналагічным было заданне і па аперацыі „Гамбург", менавіта: знішчаць ворага, г. зн. партызанаў, яўрэяў, цыганоў, а таксама западозраных у прыналежнасці да бандаў¹¹³. Перад аперацыяй была разведана сітуацыя ў васьмі лагерах, у звестках пра некаторыя лагеры паведамлялася прыблізная колькасць людзей і ўказвалася „нацыянальнае" ¹¹⁴ паходжанне. Меркавалася, што ў чатырох лагерах ёсць яўрэі, прытым колькасць іх у лагеры 1 ацэньвалася як нязначная, у лагеры 7 — як значная, а ў лагерах 6 і 8 — як вельмі значная¹¹⁵ . Такім чынам бачна, што побач з барацьбой з партызанамі істотнае значэнне надавалася і знішчэнню яўрэяў.

Калі пад час буйных акцый бралі палонных, то спачатку яны перадаваліся СД, дзе іх дапытвалі ¹¹⁶. Пра тое, што з палоннымі павінна было здарыцца пасля, у загадах не гаварылася. Звычайна іх чакаў, напэўна, расстрэл. Так, у адной са справаздач камандуючага сухаземных войскаў на Ўсходзе ад 21 снежня 1941 г. адзначалася, што ў палон узята 606 партызан, „якіх часткова ўжо пачалі знішчаць" ¹¹⁷. У штомесячнай справаздачы ваеннага каменданта Беларусі паведамлялася, што яго ведамства ў барацьбе з партызанамі за час да 10 лістапада 1941 г. захапіла 10 940 палонных, з якіх 10 431 былі расстраляныя ¹¹⁸. У тэлеграме, дасланай падраздзяленню Дзірлевангера 20 ліпеня 1943 г., экспліцытна фармулявалася патрабаванне больш не расстрэльваць „западозраных у прыналежнасці да партызан", а таксама палонных ¹¹⁹.

Узаемадзеянне з СД мела важнае значэнне найперш для ваеннай часткі аперацыі, што праводзілася баявой групай, і ажыццяўлялася яно надзвычай „гладка", бо мэты і сродкі і тых, і гэтых былі аднолькавыя. Абавязковай для ўсіх аперацый баявой групы фон Готберга была разведка сілы праціўніка, саставу, узброенасці, дыслакацыі і г. д. Праводзілася разведка работнікамі СД, таму што яна ўвогуле была адным з галоўных кірункаў дзейнасці Службы бяспекі. Узаемадзеянне ажыццяўлялася пад камандаваннем Эрыха фон Бах-Зялеўскі, які 18 лістапада 1942 г. даручыў начальніку паліцыі бяспекі і СД усходніх тэрыторый аддаць адпаведны загад¹²⁰.

Каманды СД, якія вылучаліся на кожную аперацыю, павінны былі дапытваць палонных, абшукваць вёскі, вырашаць, якую меру насілля прымяніць да той ці іншай вёскі — апошняе рашэнне прымалася як перад аперацыяй, так і пры яе правядзенні ¹²¹. На падставе досведу, што „масавыя расстрэлы, спальванне вёсак без ліквідацыі ўсіх жыхароў ці іх належнай эвакуацыі мае для нас (немцаў. — Аўтар) выключна негатыўныя наступствы" ¹²² , загадам шэфа паліцыі бяспекі і СД ад 18 лістапада 1942 г. камандзірам каманд СД давалася выключнае права прымаць рашэнне пра тое, калі і ў якіх памерах прымяняць масавыя меры пакарання і ўжываць сілу ў дачыненні да населеных пунктаў. Пры гэтым яны павінны былі вырашаць не толькі пытанні пакарання „варожых" частак насельніцтва, але і пытанні заахвочвання жыхароў, гатовых да супрацоўні цтва. Для прыняцця канчатковага рашэння галоўнае значэнне мела тое, як паводзіла сябе насельніцтва пад час нападзення: было вядома, што вёскі знаходзяцца пад моцным уціскам партызан і праз гэта жыхары вымушана выступаюць супраць немцаў. Таму, згодна з загадам, камандзіры павінны былі ўсведамляць сваю адказнасць і спрыяць палітычна-прапагандыс цкай эфектыўнасці. Акрамя таго, каманды павінны былі падаваць „праўдзівыя" (sic!) звесткі¹²³ . Увогуле ад іх чакалася „актыўнасць" ¹²⁴ , г. зн. поўны ўдзел, а таксама „самая аб'ектыўная справаздачнасць" ¹²⁵ , кіравацца яны павінны былі дэвізам, што цяжкасці для таго толькі і існуюць, каб іх пераадольваць. Толькі так, маўляў, можна дасягнуць мэты — зрабіць Беларусь уціхаміранай, вольнай ад партызанаў ¹²⁶. У сапраўднасці ж каманды СД і баявыя групы дзейнічалі зусім не так стрымана, як рэкамендавалася.

Вермахт не толькі быў дакладна інфармаваны пра характар баявых дзеянняў падраздзяленняў фон Готберга, але і ўдзельнічаў у яго аперацыях — часта падраздзяленні вермахта падначальваліся для правядзення аперацый баявой групе. Так, напрыклад, у аперацыі „Котбус" прымалі ўдзел падраздзяленні вермахта агульнай сілай амаль чатыры батальёны, а таксама падраздзяленні „Люфтвафэ" ¹²⁷. Самая істотная праблема супрацоўніцтва вермахта з фон Готбергам была ў тым, што апошні нават у крызісных сітуацыях не мог распараджацца атрадамі вермахта, ён заўсёды быў вымушаны чакаць рашэння адпаведнай каманднай інстанцыі вермахта, перш чым выкарыстоўваць іх.

Прыняцце рашэння адносна жорсткага вынішчэння цэлых населеных пунктаў разам з жыхарамі знаходзілася не толькі ў руках СС — атрады СС хоць і здзяйснялі знішчэнне, аднак рабілі гэта і па распараджэнні іншых, неваенных інстанцый. У загадзе 1-й пяхотнай (матарызаванай) брыгады СС да нападзення ў аперацыі „Нюрнберг" на сельскагаспадарчых кіраўнікоў акрамя рэквізіцыі сельскагаспадарчай прадукцыі ўскладалася яшчэ адна задача: рэкамендаваць камандзірам атрадаў, якія вёскі павінны „інспектавацца", г. зн. абшуквацца, а якія -- знішчацца ¹²⁸. Такім чынам, адказнасць за знішчэнне насельніцтва пашыраецца прынамсі на часткі цывільнай адміністрацыі.

Патрабаванне было такім: не даць беларускім партызанам разгарнуць сваю дзейнасць на поўную сілу¹²⁹ , і нават — гэтаму надавалася ўсё большае і большае значэнне, — адваяваць тыя мясцовасці, якія знаходзіліся пад кантролем партызанаў. Нямецкія сілы былі занадта слабыя, каб забяспечыць камісарыят гарнізонамі ды яшчэ нападаць на партызанаў ¹³⁰. Таму тактычнай канцэпцыяй баявой групы фон Готберга па барацьбе з партызанамі было правядзенне так званых буйных аперацый. Сілы баявой групы часта выкарыстоўваліся пад час буйных аперацый на занадта вялікай тэрыторыі, у выніку чаго аперацыі праводзіліся няправільна або падраздзяленні замест барацьбы з партызанамі цэлымі днямі займаліся рэквізіцыяй сельскагаспадарчай прадукцыі ¹³¹. У выніку кадравых або арганізацыйных недахопаў вялікая частка рэквізаванай прадукцыі пры перавозцы страчвалася ¹³². Аднак менавіта невыказная жорсткасць дзейнасці баявой групы спрыяла папаўненню партызанскіх атрадаў мясцовымі жыхарамі. Некалькі прыкладаў. Жорсткасць, з якой пачыналася аперацыя „Люты", г. зн. знішчэнне яўрэяў у Слуцку, адзначалася на працягу ўсёй аперацыі. Пры яе правядзенні былі ўчынены наступныя злачынствы: ¹³³

— 15 лютага 1943 г. немцы загналі 675 жыхароў вёскі Мілевічы ў вясковую царкву і ў дзве хаты і спалілі іх жывымі;

— у лютым 1943 г. у чатырох іншых вёсках немцамі было спалена жывымі 213 жыхароў;

— у лютым 1943 г. былі спалены жывымі 348 жыхароў вёскі Яскавічы;

— паводле паказанняў аднаго са сведкаў эсэсаўцы расстралялі ўсіх жыхароў адной вёскі (94 чалавекі), якія ўцяклі ў лес, але былі захоплены там эсэсаўцамі;

— у іншай вёсцы былі расстраляны польскія сем'і агульным лікам 84 чалавекі.

Вёскі Яскавічы і Мілевічы ўжо ў „характарыстыцы праціўніка" пазначаліся як апорныя пункты партызанаў, таму што там, у прыватнасці, знаходзіліся партызанскія цэнтры нарыхтовак харчавання, а ў Яскавічах, па звестках, знаходзілася 70 чалавек з адной партызанскай брыгады¹³⁴ . Нават калі нямецкія атрады здолелі захапіць гэтых 70 партызанаў, то з 348 знішчаных у вёсцы чалавек 278 былі цывільнымі жыхарамі, што не мелі ніякага дачынення да барацьбы.

Другой задачай войскаў была рэквізіцыя сельскагаспа дарчай прадукцыі. Яна фармулявалася ва ўсіх баявых загадах групы як мэта выступлення. Для правядзення рабаўніцтва прызначаліся сельскагаспадарчыя кіраўнікі, якія называліся зондэрфюрэрамі па сельскай гаспадарцы. Звычайна такі зондэрфюрэр прыкамандзіроўваўся да кожнага батальёна. Ён і павінен быў выконваць пастаўленую задачу¹³⁵ , а таксама дакладна называць тых асобаў і тыя вёскі, якія належала пільна праверыць і/або знішчыць, бо абласныя аграномы, што кіравалі акцыямі па рэквізіцыі, ведалі свае вобласці, ім было, напрыклад, вядома, якая вёска мела запазычанасць па пастаўках. Узаемадзеянне войскаў і цывільнай адміністрацыі было дрэнна арганізавана, да таго ж забеспячэнне камандаў было недастатковым .

Пры правядзенні гэтых акцый адзначаліся не толькі іх дрэнная арганізацыя з боку адпаведнай цывільнай адміністрацыі і хібы ўзаемадзеяння, але і тое, што многія ўдзельнікі выкарыстоўвалі магчымасць рабаўніцтва, часта для ўласнага ўзбагачэння. Тое, што здабывалася пад час усіх аперацый, ішло спачатку на задавальненне патрэбаў войска, а што заставала ся, аддавалася ў распараджэнне камісара акругі¹³⁶. Такім чынам, нямецкія войскі і мясцовыя дапаможныя атрады атрымлівалі асабістую матывацыю для бессаромнага рабавання маёмасці сялян — рэквізіцыя давала магчымасць задаволіць уласную патрэбу ў прадуктах харчавання. Акрамя таго, неабмежаваны доступ да захопленага харчавання спрыяў яго разбазарванню, на што ўказваецца ў многіх данясеннях, бо войскам дазвалялася забіраць усё, што хацелася, г. зн., у літаральным сэнсе самыя смачныя кавалкі з нарабаванага. Адзначалі ся, праўда, не толькі частыя выпадкі разбазарвання — пасля задавальнення ўласных патрэбаў зацікаўленасць у канфіскацыі сельскагаспадарчай прадукцыі часцей за ўсё ішла на спад, і супрацоўніцтва з мясцовымі зондэрфюрэрамі па сельскай гаспадарцы або зусім не ажыццяўлялася, або ішло вельмі вяла і не скаардынавана. Задачы цывільнай адміністрацыі, для якой супрацоўніцтва з войскамі мела вырашальнае значэнне, асабліва не клапацілі ні камандзіраў падраздзяленняў, ні салдат, таму вялікія часткі нарабаванага прападалі і ў выніку незацікаўленасці камандзіраў падраздзяленняў.

І толькі пасля таго як з верасня 1943 г. баявая група змяніла сваю тактыку, узаемадзеянне войскаў і нарыхтовач ных камандаў значна палепшылася, таму што з прымяненнем тактыкі „выпаленай зямлі" важнасць рэквізіцый вельмі ўзрастала. З гэтага часу ахоўныя і канвойныя каманды даваліся ў дастатковых колькасцях. Спецыяльны загад баявой групы рэгуляваў пры правядзенні аперацыі „Генрых" арганізацыю канфіскацыі сельскагаспадарчай прадукцыі і захопу людзей для вывазу на прымусовую працу. Было створана па тры ахоўныя каманды для нагляду за рабочай сілай і палоннымі, канвойныя і каравульныя каманды для забеспячэння транспартавання і нарыхтоўчыя каманды¹³⁷ . Толькі для гэтых ахоўных задач патрабавалася больш за 450 салдат, што пры невялікай агульнай колькасці ахоўных сілаў у Беларусі было немалой лічбай. У гэтым выявілася тое вялікае значэнне, якое надавалася захопу прадуктаў харчавання і рабочай сілы. Патрабаванне транспартнай прасторы ¹³⁸ для сельскагаспадарчых камандаў, што выказвалі цывільная адміністрацыя і баявая група, было выканана: розным камандам далі не менш за 32 грузавыя машыны¹³⁹.

Радыкальная палітыка вынішчэння, якую ажыццяўляла баявая група, была згубнай не толькі ў палітычным аспекце, яна прыводзіла таксама да пагаршэння эканамічнай сітуацыі немцаў. Гаспадарчы аддзел генеральнага камісарыята засцерагаў ад працягу нястрымнага знішчэння, таму што ў выніку забойства і дэпартацыі насельніцтва ў партызанскіх мясцовасцях ужо не было рабочых рук для ўборкі ўраджаю ці для працы ў лясной гаспадарцы ¹⁴⁰. А ў выніку спальвання вёсак не было таксама жылля і свірнаў, фурманак і цягла для перавозак. Гарады, якія немцы ўтрымлівалі ў сваіх руках, не забяспечвалі ў дастатковай меры патрэбу ўсім, што было неабходна для забеспячэння краіны і кіравання ёю. Гаспадарчы аддзел канстатаваў: „На перспектыву немагчыма кіраваць краінай і яе гаспадаркай толькі са сталіцы ці з абласных гарадоў" ¹⁴¹. Выснова была больш чым зразумелай — ад паліцыі патрабавалі задумацца пра эканамічныя вынікі яе дзеянняў, бо інакш палітычна і эканамічна згубныя наступствы сталі б непазбежнымі ¹⁴².

Доўгая працягласць вайны рабіла пытанне рабочай сілы галоўнай праблемай нямецкай ваеннай эканомікі, бо мільёны рабочых былі рэкрутаваны ў вермахт, а яны ж вельмі спатрэбіліся б для вытворчасці настолькі неабходнай ваеннай прадукцыі. Да таго ж вытворчасць узбраення ў Нямеччыне павінна была ўвесь час павялічвацца, каб увогуле можна было працягваць вайну. Паколькі з ідэалагічных меркаванняў прыцягнен не жанчын для працы ў прамысловасці павінна было абмяжоўвацца, а вярбоўка рабочых-добраахвотнікаў з Еўропы не пакрывала патрэбы і блізка, то ў 1942 г. нямецкае кіраўніцтва пачало мільёнамі вывозіць людзей у Германію ў якасці прымусовай рабочай сілы для выкарыстання іх у ваеннай прамысловасці. З сакавіка 1942 г. адказным за рэкрутаванне рабочай сілы быў Фрыц Заўкель, галоўны ўпаўнаважаны па працоўных рэзервах. Да сярэдзіны сакавіка 1943 г. дэпартацыя на прымусовыя работы пад час буйных аперацый праводзіла ся ў абмежаваных памерах. Аднак са жніўня гэтага года захоп прымусовых рабочых стаў галоўнай задачай баявой групы фон Готберга.

Герынг ужо напрыканцы 1942 г. загадаў пры чыстках „пераганяць наяўнае пагалоўе свойскай жывёлы ў бяспечныя мясцовасці", а таксама „прымусова захопліваць... усю мужчынскую і жаночую рабочую сілу, якую можна хоць як-небудзь выкарыстаць" ¹⁴³. І хоць з боку цывільнай і ваеннай адміністрацыі ¹⁴⁴ яшчэ чуўся такі-сякі пратэст, тым не менш у цэлым ідэя Герынга знайшла падтрымку. Фон Бах-Зялеўскі адзначаў у сваіх „Дырэктывах адносна мераў барацьбы з бандамі", што „кожная тона збожжа, кожная карова, кожны конь... маюць большую вартасць, чым расстраляны бандыт"¹⁴⁵ .

Паступова пашыралася перакананне, што маруднае і цяжкае рэкрутаванне рабочай сілы з дапамогай бізуна і яшчэ больш перніка, з аднаго боку, і расстрэлы тысяч людзей за прыналежнасць да партызанаў ці нават толькі па падазрэнні ў прыналежнасці да іх, з другога, — гэта супярэчнасць. Таму напрошвалася думка пра аб'яднанне барацьбы з партызанамі і набору на прымусовыя працы. Генеральны кватэрмай стар войска і Гаспадарчы штаб усходніх тэрыторый прапанавалі размяшчаць разам захопленых партызан і тых, хто падазраецца ў прыналежнасці да іх, дзеля „працоўнага выхавання ва ўласнай акрузе"¹⁴⁶ . З гэтым спачатку не пагаджаўся фон Заўкель, таму што, на яго погляд, аднолькавы падыход да добраахвотнікаў і да тых, хто быў захоплены ў палон у баях з партызанамі, ствараў дадатковыя цяжкасці для і без таго нялёгкай вярбоўкі рабочай сілы¹⁴⁷. Але Гімлер ужо пад канец 1942 г. аддаў загад больш не расстрэльваць партызанскіх памагатых і западозраных у прыналежнасці да партызанаў, а пераводзіць іх у канцэнтрацыйныя лагеры генеральнага губернатарства ¹⁴⁸.

Аднак Заўкель ужо хутка ўбачыў шанц, што давала яму для рэкрутавання рабочай сілы барацьба з партызанамі. Пасля гутарак з Розенбергам і Гімлерам ён дамогся таго, каб войскі СС паставілі барацьбу з партызанамі на службу генеральнаму ўпаўнаважанаму па працоўных рэзервах ¹⁴⁹. Вермахт дзейнічаў адпаведна.

Аднак не толькі ўяўныя партызаны, але і ўсё насельніц тва ў гэтых мясцовасцях трапляла такім чынам у поле зроку пры наборы рабочай сілы. Ужо ў лютым 1943 г. Гімлер падаў фон Баху ініцыятыву „перадаваць тых мужчын, што не падазраюцца ў прыналежнасці да партызанаў, гаўляйтэру [Заўкелю], для чаго лепш за ўсё будзе правесці ачыстку цэлых тэрыторый у Беларутэніі" ¹⁵⁰. Пазней, летам 1943 г., ён па ўказанні Гітлера, загадаў ачысціць „заражаныя бандамі" мясцовасці Паўночнай Украіны і Расіі¹⁵¹.

Прымусовым наборам рабочай сілы пад час карных аперацый кіраваў і займаўся да лета 1943 г. аддзел працоўных рэзерваў генеральнага камісарыята па дамоўленасці з СД¹⁵². Да правядзення аперацыі „Котбус" колькасць захопленых баявой групай была параўнальна невялікая: 1 308 у аперацыі „Свята ўраджаю-I" ¹⁵³ , 272 у аперацыі „Свята ўраджаю-II" ¹⁵⁴ , адносна аперацыі „Нюрнберг" пра захопленых не паведамля лася¹⁵⁵ ; не было звестак і па аперацыі „Люты"¹⁵⁶. А пры правядзенні аперацыі „Котбус" на прымусовыя работы было вывезена 4 997 мужчын і 1 056 жанчын¹⁵⁷.

Складаецца ўражанне, што да лета 1943 г. прымусовы вываз рабочых падраздзяленнямі баявой групы ажыццяўляў ся „на заказ". Так, напрыклад, падраздзяленнем Дзірлеванге ра ў ліпені 1943 г. было прымусова вывезена на працу на заводах „Берлін-Веркэ" 1 200 чалавек¹⁵⁸ . А летам 1943 г. нямецкі бок змяніў кірунак барацьбы з партызанамі, у выніку чаго сістэматычная дэпартацыя на прымусовыя працы стала адной з яе галоўных задач. Новая мэтаўстаноўка адбілася на колькасці захопленых у палон ужо пры аперацыі „Котбус", а пры правядзенні аперацыі „Герман" яна мела для баявой групы ўжо абавязковы характар. Гэта адбывалася паводле загаду Гітлера. Імпульсам паслужыў той факт, што яшчэ ў траўні 1943 г. Заўкель патрабаваў, каб толькі з Беларусі на працягу чатырох месяцаў было вывезена 100 000 чалавек, у тым ліку цэлыя сем'і¹⁵⁹.

Метады прымусовага набору станавіліся ўсё больш бязлітаснымі, а ў лік тых, хто падлягаў вывазу, увайшлі нават дзеці. Пры правядзенні аперацыі „Герман" баявая група фон Готберга загадала асобным распараджэннем ад 1 жніўня 1943 г. выселіць цэлую мясцовасць, і тая была дашчэнту разрабавана і пакінута бязлюднай ¹⁶⁰. Загад прадугледжваў рэгістрацыю працаздольнага насельніцтва і прымусовы вываз яго ў Нямеччыну. У выніку баявая група магла паведаміць у данясенні: 4 600 забітых у баі ворагаў, у тым ліку 6 камандзіраў падраздзяленняў і 2 камісары; 654 палонных, у іх ліку адзін з кіраўнікоў польскага руху супраціўлення ¹⁶¹. Звычайная для такіх данясенняў катэгорыя „Забітыя / Спецапрацаваныя / Памагатыя бандытаў" тут адсутнічае. Гэта тлумачыцца вялікай колькасцю захопленай рабочай сілы: на прымусовыя работы было вывезена 9 065 мужчын, 7 701 жанчына і 4 178 дзяцей¹⁶². У данясенні пра вынікі аперацыі дзеці ўпершыню пазначаюцца як асобная катэгорыя прымусовых рабочых.

1 верасня 1943 г. Эрых фон Зялеўскі выдаў загад, у якім набыццё рабочай сілы называлася, адпаведна аднаму з загадаў фюрэра, вырашальным для ходу вайны, і таму фармулява лася патрабаванне ад пачатку імкнуцца да захопу як мага большай колькасці палонных ¹⁶³. Да ўсіх „бандыцкіх памагатых" патрабавалася ставіцца як да ваеннапалонных, а тэрыторыі, на якіх дзейнічалі партызаны, павінны былі называцца „раёнам ваенных дзеянняў", і з іх загадвалася вывозіць усё насельніцт ва¹⁶⁴. Працаздольныя мужчыны ва ўзросце ад 16 да 55 гадоў павінны былі высылацца ў Рэйх у якасці ваеннапалонных, непрацаздольныя мужчыны ва ўзросце да 26 і больш за 55 гадоў, а таксама працаздольныя жанчыны — змяшчацца ў лагеры генеральнага ўпаўнаважанага па працоўных рэзервах, а потым таксама дэпартавацца ў Рэйх. Астатняе насельніцтва загадвалася перасяляць, забяспечваючы яго „карыснай працай"¹⁶⁵ .

Адказны за захоп рабочай сілы быў Заўкель, генеральны ўпаўнаважаны па працоўных рэзервах, з ведамства якога афіцэры-сувязнікі прыкамандзіроўваліся да камандуючага войскамі СС і паліцыі; па баявой групе фон Готберга гэтыя функцыі выконваў урадавы саветнік Тушэн¹⁶⁶. Гэтыя афіцэры мелі штабы сувязі, яны накіроўваліся ў асобныя падраздзяленні, каб на месцы захопліваць рабочую сілу і з дапамогай камандуючага СС і паліцыі ствараць зборныя лагеры для прымусовых рабочых¹⁶⁷ .

Бездапаможнасць немцаў перад партызанскім рухам і першыя абрысы будучага адступлення прывялі да змянення стратэгіі: баявая група перайшла да канцэпцыі „выпаленай зямлі". Яна спусташала цэлыя мясцовасці, што знаходзіліся пад кантролем партызанаў, вынішчала насельніцтва і рухалася далей. Змянілася мэтаўстаноўка баявой групы ў барацьбе з партызанамі і яе тактыка. Захоп рабочай сілы ўсё больш набываў статус галоўнай задачы барацьбы з партызанамі, і поспех аперацыі вызначаўся ўжо не колькасцю забітых, а лічбамі захопленай рабочай сілы. Гэта знайшло свой адбітак і на колькасці расстраляных ¹⁶⁸.

Пад час аперацыі „Герман" баявая група загадала 1 жніўня 1943 г. ачысціць мясцовасць, што лічылася „заражанай бандамі" ¹⁶⁹. Усё насельніцтва, а таксама ўвесь рухомы жывы і нежывы інвентар падлягалі вывазу, пры гэтым аддзел працоўных рэзерваў павінен быў забраць усіх працаздольных і пераправіць іх далей, усё, што яшчэ заставалася, належала да кампетэнцыі акруговых камісараў ¹⁷⁰. Што немагчыма было вывезці, павінна было знішчацца, пры магчымасці нават лясы! Пасля эвакуацыі дзейнічала правіла: „У выселеных мясцовасцях людзей у будучым разглядаць як дзічыну, на якую паляванне дазваляецца" ¹⁷¹. Гэтае правіла мела праграмны характар, у ім было сфармулявана тое, што ў прынцыпе дазваляла ся ўжо з самага пачатку вайны супраць Савецкага Саюза. Цяпер, пры радыкалізацыі вядзення вайны Нямеччынай адпаведна праграме „выпаленай зямлі", затушоўваць гэта ўжо не было патрэбы.

IV

У ліпені 1943 г. Гаспадарчы штаб быў вымушаны прызнаць далейшае пагаршэнне сітуацыі на акупаваных тэрыторыях з прычыны палітыкі голаду і прымусовай дэпартацыі рабочай сілы ў Нямеччыну. Адсюль ён рабіў выснову: „Паколькі гэтыя прычыны, прынамсі большай часткай, абумоўлены вайною, і разлічваць на далейшае істотнае ўзмацненне сілаў па барацьбе з партызанамі няма падставаў, а, з другога боку, на выбраным намі шляху абыходжання з усходнім насельніцтвам мы можам абапірацца толькі на ўласныя сілавыя сродкі, то неабходна дакладна ўсвядоміць, што ўціхамірвання ўсходняй прасторы ад нашых далейшых мераў чакаць не даводзіцца" ¹⁷².

Гэты лаканічны і трапны аналіз быў не больш і не менш як прызнаннем уласнага краху ў партызанскай барацьбе. Дзеянні немцаў, што ўключалі ў сябе прэвентыўны тэрор, прымусовыя меры і буйныя аперацыі, прыклады якіх дае група фон Готберга, перасталі прыносіць поспех. Больш за тое, гэтыя меры, асабліва ў сувязі з агульнай акупацыйнай палітыкай і з першымі прыкметамі ваеннай паразы ў змаганні з Чырвонай Арміяй, спрыялі партызанскай барацьбе.

Таму і разгарнуўся моцны партызанскі рух, які захопнікі ўжо не маглі кантраляваць. Партызаны, дзякуючы аператыўнаму ўзаемадзеянню з Чырвонай Арміяй, уяўлялі сабою — асабліва ў Беларусі — сур'ёзную пагрозу вермахту, што надзвычай выразна выявілася летам 1944 г. у разгроме групы армій „Цэнтр". У канцы ліпеня група была ўшчэнт разбіта, гэта стала самай вялікай паразай нямецкіх фармаванняў за другую сусветную вайну: фактычна група перастала існаваць. Наступленню ноччу з 19 на 20 чэрвеня папярэднічала самая буйная дыверсія другой сусветнай вайны: савецкія партызаны здзейснілі не менш за 10 500 выбухаў¹⁷³ на чыгунцы, мастах і лініях сувязі ў раёне паміж Дняпром і мясцовасцю на захад ад Мінска. У выніку камунікацыі групы арміі „Цэнтр" былі выведзены са строю на некалькі дзён. Гэтае катастрафі чнае паражэнне было адначасова і кульмінацыяй, і апошняй кропкай у партызанскай барацьбе, таму што ім скончылася нямецкае панаванне на савецкай тэрыторыі, за выключэннем некалькіх прыбалтыйскіх мясцовасцяў.

Гэты крах немцаў быў абумоўлены недахопамі планавання: адсутнасцю каардынацыі ўзаемадзеяння ваеннай і цывільнай адміністрацыі, хранічным недахопам войскаў, неакрэсленасцю і недастатковай высветленасцю адказнасці. Але перамога не была заваявана найперш па віне акупацыйнай палітыкі.

Інстанцыі, адказныя за акупацыйную палітыку, сваімі мерамі па ўціхамірванню тылавых тэрыторый ужо раней паставілі сябе ў цяжкае становішча. Стратэгія бязлітаснай жорсткасці і прэвентыўнага тэрору ў дачыненні да цывільнага насельніцтва не магла перашкодзіць ні ўзнікненню, ні пашырэнню партызанскага руху. Наадварот, значныя часткі вясковага насельніцтва практычна аддаваліся ў рукі партызанаў. Не магло не стацца фатальным спалучэнне тэрору як стратэгічнага сродку з жорсткай расава-ідэалагічнай і эканамічна -палітычнай мэтаўстаноўкай акупацыйнай палітыкі, у выніку якой вельмі хутка былі змецены ўсе бар'еры на шляху пераходу да масавых забойстваў.

Дадатак:

Вынікі асобных аперацый баявой групы фон Готберга.

Па магчымасці захоўвалася тэрміналогія данясенняў баявой групы.

„Страты ворага: забіта — 798, узята ў палон — 340, забіта бандыцкіх памагатых — 1 533, (?- так у арыгінале. — Рэд.) бандыцкіх памагатых — 353"¹⁷⁴

„Страты ворага: забіта — 6 172, у тым ліку 1 674 бандыты, што загінулі ў баях, 1 510 прыхільнікаў бандытаў, 2 998 яўрэяў.

Уласныя страты: забіта — 7, паранена — 17 <...>

Захоплена: 4 танкі, 4 гарматы, 1 супрацьтанкавая гармата <...> Канфіскацыя сельгаспрадуктаў яшчэ не скончана"

Разбурана: 10 зімовых лагераў¹⁷⁵

„Забіта 885 узброеных з варожага боку <...> 1 165 чалавек з прычыны спрыяння бандам былі спецапрацаваны, 34 узяты ў палон. Вывезена на прымусовыя работы — 1 308. Уласныя страты: забіта — 6, паранена — 17.

Захоплена: (у тым ліку) лёгкіх кулямётаў — 15, вінтовак — 295, аўтаматаў — 5, пісталетаў — 9, санак — 274, ільнонасення — 10 цэнтнераў, канапель — 10 цэнтнераў, коней — 395, буйной рагатай жывёлы — 2 803 галавы, свіней — 572, авечак — 1 562 і збожжа — 459 тон"

Разбурана: 1 лагер, 18 зямлянак ¹⁷⁶

„Забіта 2 325 ворагаў", „захоплена 272 чалавекі рабочай сілы". „Уласныя страты: забіта 5 чалавек, паранена 8. Акрамя таго, з ліку мясцовых шуцманаў забіта 20 і паранена 38".

Захоплена: (у тым ліку) цяжкіх гранатамё таў — 2, супрацьтанкавых гармат — 4, цяжкіх кулямётаў — 18, лёгкіх кулямётаў — 8, вінтовак — 172, аўтаматаў — 3, пісталетаў — 20, друкарня — 1, санак — 142, коней — 209.

Разбурана: 12 лагераў¹⁷⁷

„Варожыя страты: забіта — 2 219, спецапрацавана — 7 378, узята ў палон — 65, яўрэяў (так у арыгінале — Рэд.) — 3 000.

Уласныя страты: забіта — 2 немцы, 27 — інш.; паранена — 12 немцаў, 26 інш."

Захоплена: (у тым ліку) гармата — 1, цяжкіх кулямётаў — 2, лёгкіх кулямётаў — 6, вінтовак — 172, аўтаматаў — 5, пісталетаў —14, коней — 559, буйной рагатай жывёлы — 9 578 галоў, свіней — 844, авечак — 5 700, збожжа — 222,8 тоны, лёну і канапель — 13,8 тоны, вазоў —185, санак — 205, царкоўных званоў (!) — 3.

Разбурана: 1 900 хат, 1 збройная майстэрня, 56 лагераў, 1 064 зямлянкі ¹⁷⁸

„Варожыя страты: у баях загінула — 6 087, пакарана смерцю — 3 709, узята ў палон — 599. Захоплена рабочай сілы — мужчын 4 997, жанчын 1 056." Уласныя страты: забіта — 88 немцаў і 40 інш., паранена — 385 немцаў, 152 інш.

Захоплена: (у тым ліку) гармат — 20, супрацьтанкавых гармат — 9, гранатамётаў — 18, вінтоўкі — 903, аўтаматаў — 45, пісталетаў — 13, цягачоў — 50, вазоў — 198, санак — 430, друкарня — 1, планшэтаў для карт — 2, друкавальных машынак — 2, плугоў — 9, буйной рагатай жывёлы — 3 262 галавы, авечак — 2 182, коней — 904, свіней — 153, шкур — 1 618, збожжа — 684 тоны, бульбы — 24 тоны, ільнонасення — 78 цэнтнераў, воўны — 3 цэнтнеры, лёну — 2 мяшкі, нітак з лёну — 2 мяшкі.

Разбурана: 194 лагеры, часткова з драўлянымі жылымі пабудовамі, пякарні, мясабойня (sic!), фарбавальная майстэрня, 492 зямлянкі ¹⁷⁹

„Варожыя страты: у баях загінула — 4 280, узята ў палон — 654, захоплена рабочай сілы — мужчын 9 065, жанчын 7 701, дзяцей 4 178. Уласныя страты: забіта — 46 немцаў, 6 інш., паранена 112 немцаў, 43 інш.

Захоплена: (у тым ліку) гармат — 48 (з іх 5 пакінуты для ўласных мэтаў, астатнія ўзарвалі), супрацьтанкавых гармат — 13 (для ўласных мэтаў пакінута 7), гранатамётаў — 3 цяжкіх і 14 лёгкіх (з іх для ўласных мэтаў пакінута 11), цяжкіх кулямётаў — 34 (з іх для ўласных мэтаў пакінута 6), лёгкіх кулямётаў — 61 (з іх для ўласных мэтаў пакінута 35), аўтаматаў — 24 (для ўласных мэтаў пакінута 24), хуткастрэльных вінтовак — 18, вінтовак — 849, пісталетаў — 66, малатарня — 1, сельскагаспадарчых машын — больш за 100, непрыдатных для выкарыстання цягачоў — 2, друкавальных машынак (часткова пашкоджаных), <...> металалому — 1 куча (sic!), коней — 3 145, буйной рагатай жывёлы — 6 776 галавы, цялят — 4 999, авечак — 9 571, свіней — 1 517, парасят — 50, коз — 14, дробнай свойскай жывёлы — 318, гусей — 230, курэй — 135, збожжа — 11 тон, мукі — 75 цэнтнераў, канапель — 7 цэнтнераў, воўны — 10 кг, шкур — 176 і вялікая колькасць незважанага збожжа.

Разбурана: 159 лагераў, 156 зямлянак ¹⁸⁰

Варожыя страты: забіта — 5 416, пакарана смерцю — 46, узята ў палон — 136. Уласныя страты: забіта — 340 немцаў, 49 інш., паранена — 1 463 немцы, 72 інш."

Захоплена: (у тым ліку) гармат — 12, супрацьтанкавых гармат — 17, гранатамётаў — 11, цяжкіх кулямётаў — 12, лёгкіх кулямётаў — 45, аўтаматаў — 83, вінтовак — 336, вазоў — 11,_, палявых кухань —2, супрацьгазаў — 6.

Разбурана: 29 лагераў, 12 зямлянак, 4 баявыя кропкі¹⁸¹

З нямецкай пераклала Галіна Скакун

¹ Gefechtsbericht „Hermann". 20.08.43. ZSL UdSSR 245 Ab.
² OKW, KTB I. 03.03.41. С. 341.
³ Нататка Першага афіцэра Генеральнага штаба 18-й арміі ад 27.03.41 г.; цытуецца па: Fцrster, J., Zum Russlandbild der Militдrs 1941—1945, y: Das Russlandbild im Dritten Reich, hrsg. v. H.-E. Volkmann. Kцln u. a. 1994. С. 146.
⁴ Anlage 2 zu Kdo. d. Pz. Gr. 4, Ia Nr. 20/41 g. Kdos. Chefsache, 02.05.41, апубл. у: Uberschдer, G. R., Wette, W., Der deutsche Ьberfall auf die Sowjetunion. „Unternehmen Barbarossa„ 1941. Frankfurt am Main, 1991. С. 305.
⁵ Прыведзеная на пачатку фармулёўка ў іх лік большай часткай не ўключаецца, аднак паколькі яна як загад рэгламентавала супрацоўніцтва і была для вермахта абавязковай, то і яе можна разглядаць як адзін са злачынных загадаў. Streit, C., Keine Kameraden, Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941—1945. Neuauflage Kцln, 1997. С. 28—61.
⁶ Апубл. у: Ьberschдer, Wette, Дакумент 4.
⁷ Тамсама, Дакумент 6.
⁸ Тамсама, Дакумент 7.
⁹ Тамсама, Дакумент 8.
¹⁰ Параўн. Krausnick, Helmut, Hitlers Einsatzgruppen. Die Truppen des Weltanschauungskrieges 1938—1942. Frankfurt am Main, 1993. С. 39—44, 78.
¹¹ Halder, KTB II. С. 336 і наступн.
¹² Генерал-лейтэнант Мюлер, генерал для асаблівых даручэнняў, гаварыў 10.06.41 г. у Ольштыне, звяртаючыся да штабных афіцэраў вайсковых груповак і армій, што ўдзельнічалі ў гэтай кампаніі: „Вяртацца да старых ваенных звычаяў... Адзін з двух ворагаў павінен здацца; носьбітаў варожай пазіцыі трэба не проста пазбаўляць магчымасці дзейнічаць, а забіваць", і далей: „Прававая свядомасць павінна пры неабходнасці саступіць ваеннай неабходнасці". Niederschrift des Ic/AO der Heeresgruppe Nord vom 10.06.41 und des Ic der Panzergruppe 3, цытуецца па: Fцrster, J., Das Unternehmen „Barbarossa" als Eroberungs- und Vernichtungskrieg, y: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 433.
¹³ Указ аб прымяненні ваеннай падсуднасці ад 13.05.41, у: Ьberschдer, Wette, Ьberfall, дак. 6.
¹⁴ Тамсама.
¹⁵ Mьller, R.-D., Von der Wirtschaftsallianz zum kolonialen Ausbeutungskrieg, y: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 113—114, 150.
¹⁶ Тамсама і с. 145.
¹⁷ Так, у прыватнасці, адзначае Гітлер 09.02.41; параўн. Hassel, U. von, Vom anderen Deutschland. Aus den nachgelassenen Tagebьchern 1938—1944. Zьrich, 1946. С. 183.
¹⁸ Mьller, Ausbeutungskrieg. С. 145.
¹⁹ Тамсама. С. 148.
²⁰ Тамсама. С. 148. „Насельніцтву гэтых рэгіёнаў, асабліва гарадскому, давядзецца зазнаць страшэнны голад". IMT Bd. XXXVI, EC-128.
²¹ IMT Bd. XXVIII, 1743-PS; Mьller, Ausbeutungskrieg. С. 148.
²² Mьller, R.-D. Das Scheitern der wirtschaftlichen „Blitzkriegsstrategie", ?: Boog, H. Et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg Bd. 4, Stuttgart, 1983. С. 961.
²³ IMT Bd. XXXI, 2718-PS. У іншай крыніцы гаворыцца: „Многія дзесяткі мільёнаў стануць у гэтых рэгіёнах залішнімі, і яны або памруць, або будуць вывезены ў Сібір. Спробы выратаваць тамтэйшае насельніцтва ад галоднай смерці выкарыстаннем лішкаў з чарназёмнай зоны пашкодзілі б забеспячэнню Еўропы. Яны б падарвалі блакадастойкасць Нямеччыны." IMT Bd. XXXVI, EC-126.
²⁴ BVN Bd. XXXI, 2718-PS.
²⁵ Параўн. Krausnick, Wilhelm, Einsatzgruppen. С. 400; Streit, Keine Kameraden, найперш с. 130—190.
²⁶ 9-я армія мела на пачатку вайны для выканання патрульнай службы на тэрыторыі працягласцю 10 000 км толькі 300 чалавек! Параўн. Hesse, E., Der sowjetrussische Partisanenkrieg 1941—1944 im Spiegel deutscher Kampfanweisungen und Befehle. Frankfurt am Main, Gottingen u. a. 1969. С. 78 і наступн.
²⁷ Schulte, Army. С. 79—82.
²⁸ Параўн. Umbreit, H., Das unbewaltigte Problem. Der Partisanenkrieg im Rьcken der Osrfront. У: Fцrster, J., Stalingrad. Ereignis — Wirkung — Symbol. 2. Aufl. Mьnchen, 1993. С. 130 і наступн.
²⁹ Chef des Oberkommandos der Wehrmacht, Nr. 441254/41 g K Chefs, Ergдnzung zur Weisung Nr. 33, 23.07.41, gez. Keitel, IMT, 052-C, Bd. 34. С. 258 і наступн., тут с. 259.
³⁰ Параўн. Wegner, B., Der Krieg gegen die Sowjetunion 1942/43. У: Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg. Band 4: Boog, H. et al., Der Angriff auf die Sowjetunion. Stuttgart, 1983. С. 911.
³¹ Апубл. у : Ьberschдеr, Wette, Ьberfall, Dokument 14.
³² IMT Bd. XXXVII, 221-L; войскі СС і так ужо даўно ажыццяўлялі гэтую стратэгію — напрыклад, калі тапілі жанчын і дзяцей у балотах дзеля зберажэння боезапасаў. SS-Kavalerie-Regiment 2, Bericht ьber den Verlauf der Pripjet-Aktion vom 27.7-11.8.41, у: «Unsere Ehre heiЯt Treue». С. 220.
³³ Тамсама.
³⁴ IMT Bd. XXV, 389-PS; IMT Bd. XXXVII, 180-PS. Савецкая ваенная дактрына не пазней як з 1936 г. ужо не прадугледжвала партызанскай барацьбы ў якасці часткі ваенных дзеянняў, таму што згодна з ёю гэтыя дзеянні павінны былі пераносіцца на варожую тэрыторыю. Параўн. Schulz, G., Die Irregularen: Guerilla, Partisanen und die Wandlung des Krieges seit dem 18. Jahrhundert. Eine Einfьhrung. У: Schulz, G. (Hrsg.), Partisanen- und Volkskrieg. Zur Revolutionierung des Krieges im 20. Jahrhundert. Gцttingen, 1985. С. 20.
³⁵ Іншыя звесткі — гл. Richter, T. C., „Herrenmensch" und „Bandit". Deutsche Kriegsfьhrung und Besatzungspolitik als Kontext des sowjetischen Partisanenkrieges (1941—44). Zeitgeschichte — Zeitverstдndnis 3, Mьnster, 1998. С. 6, заўвага 28.
³⁶ Параўн. Mьller, Scheitern. С. 963.
³⁷ Halder, KTB III. С. 257.
³⁸ Параўн. Wilenchik, W., Die Partisanenbewegung in WeiЯrussland 1941-1945, у: Forschungen zur osteuropдischen Geschichte. Historische Verцffentlichungen des Osteuropa-Instituts an der Freien Universitдt Berlin, hrsg. von Hans-Joachim Torke, Bd. 34, Wiesbaden, 1984. С. 164 і наступн.
³⁹ IMT Bd. XXXVIII, 181-I; Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 155 і наступн.
⁴⁰ Параўн. Armstrong, De Witt, K. K., Organization and Control of the Partisan Movement. У: Armstrong, J., Soviet Partisans in World War II. Madison (Wisc.) 1964. С. 79; Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 156 і наступн.
⁴¹ NOKW-2538 у: Trials of War Criminals before the Nueremberg Military Tribunal under Control Council Law No. 10 („The High Command Case"). Vol. X. Washington, 1951, Vol. XI. Washington, 1950.
⁴² AOK 11. Armee, 05.09.41, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. Die Okkupationspolitik des deutschen Faschismus 1938—1945, Bd. 7. С. 196 і наступн.
⁴³ Параўн. IMT Bd. XXXVI, 126-EC.
⁴⁴ Параўн. Krausnick, Einsatzgruppen, c. 191 і наступн.
⁴⁵ Параўн. OKH/Gen. Z.b.V. beim OBdH., Az 453/Gr.Rwes Nr. 13332/41 geh., vom 25.07.41, апубл. у: Mьller, N. (Hrsg.), Deutsche Besatzungspolitik in der UdSSR. Dokumente. Kleine Bibliothek 194, Kцln 1980, Dokument 34.
⁴⁶ AOK 16. Armee an den Korьck der Armee, vom 27.11.41, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. Bd. 7, c. 232.
⁴⁷ Параўн. Mьller, Scheitern. С. 989.
⁴⁸ Halder, KTB III. С. 53.
⁴⁹ Параўн. Scheitern. С. 990.
⁵⁰ IMT Bd. XXXVI, 003-EC; IMT Bd. XXX, 2273-PS; параўн. Streit, Keine Kameraden, асабл. 128 і наступн. С. 137—162.
⁵¹ Гл. шматлікія прыклады ў: Richter, „Herrenmensch". С. 12 і наступн.
⁵² Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 367.
⁵³ Параўн. Mьller, Scheitern. С. 994.
⁵⁴ „У вялікіх гарадах пакуль што (... ) наогул нічога". Герынг хацеў стварыць для насельніцтва спецыфічнае харчаванне — выкарыстоўваючы коней, катоў і г. д. IMT Bd. XXVII, 1206-PS.
⁵⁵ Параўн. тамсама. С. 911 і наступн.
⁵⁶ Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 229 і наступн.
⁵⁷ Dallin, A., Deutsche Herrschaft in Russland 1941-1945. Eine Studie ьber Besatzungspolitik. Dьsseldorf, 1958. С. 83.
⁵⁸ Параўн. Wilenchik, Partisanenbewegung. С. 226 і наступн.
⁵⁹ HA-Leiter IIIb. Generalkommissar in Minsk, an Riecke, Erfahrungbericht ьber die politischen und wirtschaftlichen Probleme des Ostens unter besonderer Berьcksichtigung des Generakkommissariats WeiЯruthenien, 28.06.43, IMT, 3000-PS, Bd. 31.
⁶⁰ „Беларусы — надзвычай прыстойны, старанны народ. Гэты народ не можа змірыцца, што з ім абыходзяцца менавіта такім чынам. З гэтым не можа змірыцца ніякі народ." „Мы ж тут маем справу не з неграмі!" Даклад Кубэ, 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
⁶¹ Kube an Lohse, 01.11.1941, IMT Bd. XXVII, 1104-PS.
⁶² Гл. Тамсама. С. 262—284; Cooper, Phantom War. С. 29 і наступн.
⁶³ Параўн. Bonwetsch, B., Sowjetische Partisanen 1941—1944. Legenden und Wirklichkeit des „allgemeinen Volkskrieges", у: Schulz, G. (Hrsg.), Partisanen und Volkskrieg. Zur Revolutionierung des Krieges im 20. Jahrhundert. Gottingen 1985. С. 114 і наступн.; Wilentschik, Partisanenbewegung. С. 229 і наступн., 265.
⁶⁴ Параўн. Miller, Scheitern. С. 995.
⁶⁵ Распараджэнне № 46 апублікавана ў: Hitlers Weisungen fьr die Kriegsfьhrung 1939—1945. Dokumente des Oberkommandos der Wehrmacht, hrsg. von W. Hubatsch, 2. Aufl. Koblenz 1983. С. 201—209.
⁶⁶ Тамсама, Распараджэнне № 46.
⁶⁷ Тамсама.
⁶⁸ Тамсама.
⁶⁹ Der Chef des Oberkommandos der Wehrmacht / Nr. 004870/42 g. Kdos. WFSt./Op (N), Bandenbekдmpfung, 16.12.42, gez. Keitel, IMT Bd. XXXIX, 066-UK.
⁷⁰ Тамсама.
⁷¹ Параўн. Hubatsch, Weisungen, Weisung 46.
⁷² Тамсама, Vortrag Gottberg, 10.04.43, ZSL 107.
⁷³ Адносна ахоўных камандаў і мясцовых дапаможных атрадаў гл.: Richter, „Herrenmensch". С. 51 і наступн.
⁷⁴ Hubatsch, Weisungen, Weisung 46.
⁷⁵ Уласна кажучы, распараджэнне № 46 „б" было дадаткам да так званага ўказа камандавання, дырэктывы № 46 „а", накіраванай супраць англійскіх і амерыканскіх салдат.
⁷⁶ Vortrag Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
⁷⁷ У канстэксце раздзела III гл. больш падрабязна: Lьck, M. F., Die Tдtigkeit der Kampfgruppe von Gottberg. Unverцffentlichte Examensarbeit, Mьnster, 1999.
⁷⁸ IMT Bd. XXXIX, 170 — UdSSR; Параўн. Cooper, Phantom War. С. 90; Параўн. Umbreit, Partisanenkrieg. С. 137.
⁷⁹ Параўн. Vortrag Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
⁸⁰ Екельн паведамляў наступныя лічбы: 389 партызан, забітых у баявых дзеяннях, 1 274 асуджаных і расстраляных, 8 350 забітых яўрэяў і 1 274 так званых эвакуяваных. Abschlussbericht fьr das Unternehmen „Sumpffieber" des Hцheren SS- und Polzeifьhrer Ostland, 2000/42g, 6.11.42, ZSL UdSSR 245 Ab.
⁸¹ Тамсама.
⁸² Bonwetsch, B. Der «GroЯe Vaterlдndische Krieg»: vom deutschen Einfall bis zum sowjetischen Sieg (1941—1945), у: Handbuch der Geschichte Russlands. Bd. 3, II 1856—1945. Von den autokratischen Reformen zum Sowjetstaat. Unter Mitarbeit von B. Bonwetsch et al. Hrsg. von G. Schramm, Stuttgart, 1990. С. 944.
⁸³ Для вывучэння дзейнасці баявой групы былі прааналізаваны архіўныя матэрыялы па дзевяці буйных аперацыях, што праводзіліся з лістапада 1942 да лістапада 1943 г. Гэтыя матэрыялы захоўваюцца ў Людвігсбургскім Цэнтры — Zentrale Stelle Ludwigsburg (ZSL).
⁸⁴ Kampfgruppe v. Gottberg, Sonderbefehl 19.11.42, ZSL UdSSR 108. У данясенні 1-й матарызаванай пяхотнай брыгады СС пра аперацыю „Нюрнберг" за перыяд з 22 да 26.11.42 г. адзначаецца таксама, што баявая група фон Готберга была створана дзеля знішчэння адной з бандаў, апублікава на ў: «Unsere Ehre heiЯt Treue». Kriegstagebuch des Kommandostabes Reichsfьhrer SS. Tдtigkeitsbericht der 1. und 2. SS-Inf.-Brigade, der 1. SS-Kav.-Brigade und von Sonderkommandos der SS. Wien, Frankfurt, Zьrich, 1965. С. 176. (=«Unsere Ehre heiЯt Treue».)
⁸⁵ Kampfgruppe v. Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe v. Gottberg, Tgb. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Cottbus", ZSL UdSSR 245 Ab; Kampfgruppe v. Gottberg, Ia, Tgb. Nr. 398/43 II (g.), Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Herrmann", ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe v. Gottberg, Abt. Ia, Tgb. Nr. 19/43 g., Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Heinrich", ZSL UdSSR 108.
⁸⁶ Параўн. Vortrag von Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107; Kriegstagebuch Erich Bach-Zelewski, Eintragung am 23.02.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nьrnberg", Dokument 20; 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia / Nr. 655 / 42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", ZSL UdSSR 108. Der Generalkommissar fьr WeiЯruthenien, Gauleiter / Wn. Tgb. Nr.418/43g. An Herrn Reichsminister fьr die besetzten Ostgebiete, Berlin, durch Herrn Reichskommissar fьr das Ostland, Riga, 03.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente «Cottbus». (Падкрэслена ў арыгінале . — Аўтар)
⁸⁷ Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia Tgb. Nr. 3846/42 geh., Meldung an das Oberkommando der Heeresgruppe Mitte ьber Bandenbekдmpfung des Hцheren SS- und Polizeifьhrers Mitte, 19.11.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nьrnberg", Dokument 3.
⁸⁸ Reichsfьhrer SS, Meldung ьber Bandenbekдmpfung Nr. 46, 01.12.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nьrnberg", Dokument 15.
⁸⁹ Vortrag von Gottberg, 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
⁹⁰ Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 354.
⁹¹ Больш падрабязная інфармацыя пра ахвяраў і захопленую маёмасць прыводзіцца ў Дадатку.
⁹² Personalakte von Gottberg, DC Berlin, цытуецца па: Birn, HSSPF. С. 229, заўвага 1.
⁹³ Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
⁹⁴ Камандуючы ахоўнай паліцыяй і СД усходніх тэрыторый паведамляў 15.12.42 у сувязі з аперацыяй „Гамбург", што з агульнага ліку 561 забітых ворагаў толькі 250 былі ўзброеныя. Параўн. Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 356, заўвага 115.
⁹⁵ Hesse, Partisanenkrieg. С. 280. Праўда, да датаў, якія называе Гессэ, трэба ставіцца з асцярожнасцю, таму што яны разыходзяцца з інфармацыяй у іншых крыніцах. Малігэн называе 5 студзеня 1943 г., звычайна яго датаванне большай часткай аказваецца правільным. Mulligan, Timothy P., Reckoning the Cost of the People s War: The German Experience in the Central USSR, у: Russian History 9, 1982. С. 42. (=Millgan, Cost)
⁹⁶ Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia BrB. Nr. 98/43 geh., an das Oberkommando der Heeresgruppe Mitte, 02.02.43. ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Franz". Am selben Tag bei der Heeresgruppe eingegangen, Tr. Nr. 962/43 gKdos.
⁹⁷ Днём заканчэння аперацыі Малігэн памылкова называе 05.02.43, параўн. Mulligan, Cost. С. 42.
⁹⁸ Meldungen aus den besetzten Ostgebieten 41, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I", Dokument 6.
⁹⁹ Малігэн называе 28.01.43, параўн. Mulligan, Cost. С. 42; Гессэ таксама называе гэтую дату: параўн. Hesse, Hfrtisanenkrieg. С. 280.
¹⁰⁰ Meldungen aus den besetzten Ostgebieten, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hornung", Dokument 6.
¹⁰¹ KdS und des SD WeiЯruthenien, Kommandobefehl 05.02.1943, ZSL UdSSR 107.
¹⁰² Kampfgruppe von Gottberg, Ia Tgb. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Cottbus", 15.05.43, ZSL UdSSR 245 Ab; Kampfgruppe von Gottberg, Gefechtsbericht ьber das Unternehmen „Cottbus", 28.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Cottbus", Dokument 11.
¹⁰³ Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Gefechtsbericht „Hermann", 20.08.43, ZSL 202 UdSSR 245 Ab; Brief an den Gebietslandwirt von Nowogrodek, 14.07.43, ZSL UdSSR 245 Af.
¹⁰⁴ Kampfgruppe von Gottberg, Ia Tgb. Nr. 398/43 (g), Einsatzbefehl fьr das Vorunternehmen „Hermann", 07.07.43, ZSL UdSSR 108.
¹⁰⁵ KTB Bach-Zelewski, Eintragung 28.10.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Fritz", Dokument 9.
¹⁰⁶ Kampfgruppe von Gottberg, Abt. Ia, Tgb. Nr. 19/43g, Befehl zur Umgliederung der Kampfgruppe von Gottberg, 20.11.43, 13.00h, ZSL UdSSR 108; Бах-Зялеўскі занатаваў як дату заканчэння аперацыі 18.11.43: KTB Bасh-Zelewski, Eintragung 20. November 43, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Heinrich", Dokument 9.
¹⁰⁷ 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
¹⁰⁸ 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ic, Feindlage «Nьrnberg», 19.11.42, ZSL UdSSR 108.
¹⁰⁹ 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
¹¹⁰ RdS und des SD WeiЯruthenien, Kommandobefehl 05.02.43, ZSL UdSSR 107.
¹¹¹ Паказанне Рудальфа Рубэ з ZSL 202 AR-Z 282/59, апубл. у: Kohl, Paul (Hrsg.), Der Krieg der deutschen Polizei und Wehrmacht 1941-1944. Sowjetische Ьberlebende berichten. Frankfurt am Main 1995, Dokument 18.
¹¹² Meldungen aus den besetzten Ostgebieten, ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente «Hornung», Dokument 6.
¹¹³ Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
¹¹⁴ Тамсама.
¹¹⁵ Тамсама.
¹¹⁶ 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", 07.12.42, ZSL UdSSR 108.
¹¹⁷ Kommandant in WeiЯruthenien des Wehrmachtbefehlshabers Ostland, Abt. Ia, Befehl Nr. 24, 21.11.41, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹¹⁸ Laufender Monatsbericht Oktober des Kommandanten WeiЯruthenien beim WMBefh. Ostland vom 10.11.41, цытуецца па: Wilhelm, Einsatzgruppe A. С. 267, заўвага 133.
¹¹⁹ Цытуецца па: Klausch, Hans-Peter, Antifaschisten in SS-Uniform. Schicksale und Widerstand der deutschen KZ-Hдftlinge, Zuchthaus- und Wehrmachtsgefangenen in der SS-Sonderformation Dirlewanger. DIZ-Schriften 6, Bremen, 1993. С. 85.
¹²⁰ Chef des Einsatzstabes der Sicherheitspolizei und des SD Ostland, Tgb. Nr. 41/42 Geheime Reichssache, 18.11.42, 8 von 55 Ausfertigungen, ZSL UdSSR 108.
¹²¹ Тамсама.
¹²² Тамсама.
¹²³ Тамсама.
¹²⁴ Тамсама.
¹²⁵ Тамсама.
¹²⁶ Тамсама.
¹²⁷ Kampfgruppe von Gottberg, Ia Gefechtsbericht „Hermann", 20.8.43, ZSL UdSSR 245 Ab. Адносна аперацыі „Франц" звестак у матэрыялах баявой групы фон Готберга няма, але паколькі інфармацыя пра яе запазычана з дакументацыі камандуючага раёна групы армій „Цэнтр", то можна меркаваць, што паміж войскам і баявой групай існаваў надзвычай інтэнсіўны абмен інфармацыяй, параўн.: Der Kommandierende General der Sicherungstruppen und Befehlshaber im Heeresgebiet Mitte, Ia BrB. Nr. 189/42 geh., ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Franz". Eingegangen bei der Heeresgruppe am 17.01.43, Br. Nr. 472/43g.
¹²⁸ 1. SS-Inf.-Brig. (mot.), Ia/ Nr. 655/42 geh., Angriffsbefehl Nr. 1, 20.11.42, ZSL UdSSR 108.
¹²⁹ Vortrag von Gottberg 10.04.43, ZSL UdSSR 107.
¹³⁰ Параўн. Aufstellung uber die Krдfte der Polizei in den besetzten Gebieten bei Rьrup, Angriff. С. 137.
¹³¹ Tagebuch Wilke, (Auszug), Eintragung 20.01.43, ZSL UdSSR 108.
¹³² Тамсама.
¹³³ Канчатковых доказаў таго, што гэтыя злачынствы былі сапраўды здзейснены пад час аперацыі „Люты", няма, аднак гэта вельмі верагодна. Крыніца інфармацыі — часткі пратаколаў савецкай камісіі, якая расследава ла злачынствы немцаў адразу пасля іх адступлення. У пратаколах адзначаецца таксама, што дзеянні, якія разглядаліся ў кантэксце аперацыі „Люты", ажыццяўляліся не пад час гэтай аперацыі. Нават калі вышэй памянёныя злачынствы былі здзейснены не пад час аперацыі „Люты", яны з'яўляюцца прыкладам таго, як праводзіліся такія аперацыі. Bericht Nr. 10 der sowjetischen Untersuchungskommission, ZSL 202 AR 509/70 II, Bl. 710-711.
¹³⁴ KdS und des SD WeiЯruthenien, Einsatzstab, Feindlage „Hornung", 02.02.1943, ZSL UdSSR 107.
¹³⁵ Kampfgruppe von Gottberg, Tgb. Nr. 2/42, Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Hamburg", 07.12.42, ZSL UdSSR 108
¹³⁶ Kampfgruppe von Gottberg, Sonderbefehl vom 19.11.43, ZSL UdSSR 108.
¹³⁷ Kampfgruppe von Gottberg, Ib, Besondere Anordnung fьr die Erfassung von Arbeitskrдften und landwirtschaftlichen Produkten, 29.10.43, ZSL UdSSR 108.
¹³⁸ Пры правядзенні аперацыі „Свята ўраджаю-I", Tagebuch Wilke, Eintragung 19.01.43, ZSL UdSSR 108; Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Gefechtsbericht „Hermann", 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹³⁹ Тамсама.
¹⁴⁰ Der Generalkommissar fьr WeiЯruthenien, Abt. Forst, Holz und Jagd, Br./Ke, An den Herrn Leiter der Hauptabteilung III, im Hause, 19.06.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹⁴¹ Тамсама.
¹⁴² „Трэба адназначна вырашыць пытанне, маем мы справу з краінай, па якой проста праносіцца вайна, ці ўсё ж з краінай, з якой мы не збіраемся сыходзіць, якая <...> павінна стаць каштоўным палітычным і эканамічным дадаткам да старога Рэйха." Тамсама.
¹⁴³ IMT, Bd. XXVIII, 1742-PS.
¹⁴⁴ Параўн. Umbreit, Partisanenkrieg. С. 140.
¹⁴⁵ Bevollmдchtigter des RFSS fьr die Bandenbekдmpfung. Richtlinien fьr die MaЯnahmen fьr die Bandenbekдmpfung, 26.02.43, Zitat bei Hesse, Partisanenkrieg. С. 202.
¹⁴⁶ IMT, Bd. XXXVIII, 1786-PS.
¹⁴⁷ Тамсама.
¹⁴⁸ Тамсама; RFSS, SS-Befehl, 06.01.43, gez. H. Himmler, апубл. у: Reichsfьhrer!... Briefe an und von Himmler, hrsg. v. H. Heiber. Stuttgart, 1968. С. 179 і наступн.
¹⁴⁹ „Пры інспектаванні вёсак ці, у выпадку патрэбы, іх спальванні, усё насельніцтва ў абавязковым парадку перадаецца ў распараджэнне Упаўнаважанага (па працоўных рэзервах)." Sonderkommando 4a, an alle Kommandofьhrer der SD-Aussenkommandos, persцnlich. Geheim, 19.03.43, gez. Christensen, IMT, Bd. XXXI, 3012-PS.
¹⁵⁰ RFSS an von dem Bach, 09.02.43, апубл. у: Reichsfьhrer. С. 189.
¹⁵¹ RFSS, Weisung, 10.07.43, апубл. у: Europa unterm Hakenkreuz. С. 447.
¹⁵² Kampfgruppe von Gottberg, Ia, Tgb.. Nr. 43/43 geh., Einsatzbefehl fьr das Unternehmen „Cottbus", 15.05.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹⁵³ Meldungen aus den besetzten Ostgebieten Nr. 43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I", Dokument 7.
¹⁵⁴ Тамсама.
¹⁵⁵ У данясеннях пра аперацыю „Нюрнберг" паведамляецца пра 340 палонных, аднак гэта, напэўна, былі партызаны, а не тыя, хто быў захоплены дзеля вывазу на прымусовыя работы, таму што ў данясеннях пра аперацыю „Свята ўраджаю-I" называецца колькасць рабочай сілы і асобна 34 палонныя. Reichsfьhrer SS, Meldung ьber Bandenbekдmpfung Nr. 46, 01.12.42, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Nьrnberg", Dokument 15; Meldungen aus den besetzten Ostgebieten Nr. 43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Erntefest I", Dokument 7.
¹⁵⁶ Называецца толькі лік палонных: 65. Meldungen aus den besetzten Ostgebieten 46, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Hornung", Dokument 6.
¹⁵⁷ Kampfgruppe von Gottberg, Gefechtsbericht ьber das Unternehmen „Cottbus", 28.06.43, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Cottbus", Dokument 11.
¹⁵⁸ Aktenvermerk ьber die Rьcksprache Gottbergs beim Gauleiter Kube am Donnerstag, den 15.07.43, 11-11.45 Uhr, angefertigt von Hstf. Herzig, ZSL 202 AR 509/70 S. H. Dokumente „Hermann", Dokument 7.
¹⁵⁹ IMT Bd. XXX, 2280-PS.
¹⁶⁰ Kampfgruppe von Gottberg. Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
¹⁶¹ Gefechtsbericht „Hermann", 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹⁶² Тамсама.
¹⁶³ Der Reichsfьhrer SS und Chef der deutschen Polizei — Chef der Bandenkampfverbдnde — Ia, Betr.: Gewinnung von Arbeitskrдften fьr die deutsche Rьstungs- und Ernдhrungswirtschaft bei der Bandenbekдmpfung. 01.09.43, ZSL UdSSR 108.
Верагодна ў працяг гэтага загаду штаб баявой групы накіраваў 1-й пяхотн. (матарыз.) брыгадзе СС, 2-му паліцэйскаму палку СС, аператыўным групам Дзірлевангера і Кёрнэра, а таксама 57-му ахоўнаму батальёну недатаванае распараджэнне, у якім здабыванне рабочай сілы абвяшчалася загадам фюрэра. З гэтага часу патрабавалася як мага большую колькасць партызан выкарыстоўваць як прымусовых работнікаў: „Першаснае значэнне маюць з гэтай хвіліны палонныя, а не забіты вораг," — гаварылася ў распараджэнні. An 1. SS-Inf.-Brig., SS-Pol.-Rgt. 2, SchmBtl. 57, EG Dirlewanger und Kцrner vom Kampfgruppenstab, ZSL 502 AR-Z 27/73, Bl. 708. Глядзі па гэтым пытанні таксама распараджэнне Дзірлеванге ру ад 20.07.43, пра якое ўспамінае Клаўш: Klausch, Antifaschisten. С. 85.
¹⁶⁴ Kampfgruppe von Gottberg, Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
¹⁶⁵ Der Reichsfьhrer SS und Chef der deutschen Polizei — Chef der Bandenverbдnde — Ia, Betr.: Gewinnung von Arbeitskrдften fьr die deutsche Rьstungs- und Ernдhrungswirtschaft bei der Bandenbekдmpfung. 01.09.43, ZSL UdSSR 108.
¹⁶⁶ Тамсама.
¹⁶⁷ Тамсама.
¹⁶⁸ Гл. Дадатак.
¹⁶⁹ Kampfgruppe von Gottberg, Befehl zur Evakuierung, 01.08.43, ZSL 108.
¹⁷⁰ У баявым данясенні адносна абыходжання з нерухомасцю гаварылася: „... усё, што разбураецца, (павінна быць. — Аўтар) разбурана. Kampfgruppe von Gottberg, Ia Gefechtsbericht „Hermann", 20.08.43, ZSL UdSSR 245 Ab.
¹⁷¹ Тамсама.
¹⁷² OKW, KTB 13.07.43. С. 775.
¹⁷³ Параўн. Teske, Partisanen gegen die Eisenbahn, у: WWR 3 (1953). С. 468—475. Тэске, улічваючы наступствы, мяркуе, што гэтая колькасць заніжана.
¹⁷⁴ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Nьrnberg", Dokument 15.
¹⁷⁵ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hamburg", Dokument 5.
¹⁷⁶ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Erntefest I", Dokument 6.
¹⁷⁷ Тамсама, Dokument 4.
¹⁷⁸ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Hornung", Dokument 5.
¹⁷⁹ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Сottbus", Dokument 11.
¹⁸⁰ Такая вялікая колькасць трафеяў тлумачыцца эвакуацыяй цэлай мясцовасці. Gefechtsbericht fьr das Unternehmen „Herrmann", ZSL 245 Ab.
¹⁸¹ ZSL 202 AR 509/70, S. H. Dokumente „Heinrich", Dokument 9.
„Нюрнберг",
19.11.—26.11.42
„Гамбург",
08.12—22.12.42
„Cвята
ўрaджаю-I",
18.01—05.02.43
„Свята
ўраджаю-II",
30.01.— 09.02.43
„Люты",
08.02.— 26.02.43
„Котбус",
20.05 — 21.06.43
„Герман",
13.07 — 31.07.43
„Генрых",
01.11 — 18.11.43

змест