Davies, Norman. Orzeі biaіy, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919—1920. Krakуw, 1998. 308.

Гістарычная навука не можа быць цалкам свабоднай ад ідэалагічных уплываў. Але заўсёды існуе мяжа, якая аддзяляе навуковую працу ад фальсіфікацыі мінулага ва ўгоду пэўных ідэалагічных мэтаў. На жаль, для бальшыні беларускіх савецкіх гісторыкаў, што займаліся праблематыкай ХХ ст., гэтай мяжы не існавала. Тая гісторыя, якая навязвалася грамадству Беларусі, на самай справе ніколі не перажывалася беларускім народам. Яе асноўныя пастулаты фармуляваліся ў кабінетах партыйных кіраўнікоў. Яскравы прыклад такой «навукі» — афіцыйная канцэпцыя т.зв. «савецка-польскай вайны 1920—1921 г.» і яе наступстваў. (Гл., напр.: Гісторыя Беларускай ССР. Пад рэд. І.Ігнаценкі, Л.Абэцэдарскага і інш. Т.3. Мінск, 1993. Адпаведныя раздзелы напісаныя П.Селіванавым і Н.Каменскай.) Падмуркам гэтай канцэпцыі было поўнае атаясамліван не беларускіх нацыянальных інтарэсаў з інтарэсамі бальшавіцкіх уладаў Савецкай Расіі.

Кніга Нормана Дэвіса дазваляе ўбачыць ключавыя моманты фальсіфікацыі гісторыі гэтай вайны. Гэта вельмі важна для нас, бо ў сучаснай беларускай гістарыяграфіі ўсё больш відавочнай становіцца тэндэнцыя аднаўлення былых ідэалагічных канцэпцый. (Гл., напр.: Гісторыя Беларусі: У 2 ч. Пад рэд. Я.Новіка і Г.Марцуля. Мінск, 1998; И.Ковкель, Э.Ярмусик. История Беларуси с древнейших времён до наших дней. Мінск, 1998¹.)

Першае выданне кнігі адбылося ў Лондане ў 1972 г. У польскамоўным выданні 1998 г. (ужо 4-м) аўтар захаваў сваю канцэпцыю без зменаў. Норман Дэвіс лічыць, што гістарыяграфія апошняй чвэрці стагоддзя (у т.л. і публікацыя раней недаступных матэрыялаў з архіваў СССР) толькі пацвердзіла яе асноўныя пазіцыі.

Поспех навукоўца, магчыма, абумоўлены грунтоўным аналізам шырокага кола крыніц, якія адлюстроўваюць самыя розныя погляды на падзеі вайны. У працы былі выкарыстаны матэрыялы з архіваў СССР, ПНР і Вялікабрытаніі (у т.л. дакументы з асабістых архіваў Уінстана Чэрчыля і Лойд Джорджа), запіскі, карэспандэнцыя, успаміны і аналітычныя працы непасрэдных удзельнікаў падзей: Ю.Пілсудскага, І.Дашыньскага, Ст.Грабскага, У.Леніна, Л.Троцкага, І.Сталіна, М.Тухачэўскага, французскага генерала М.Вейганда і інш. Бібліягра фія толькі надрукаваных крыніц і навуковай літаратуры склала каля 120 пазіцый. Сярод іх прысутнічаюць асноўныя даследаванні савецкай, польскай (як ПНР, так і эмігранцкай) і заходнееўрапейскай гістарыяграфіі 20—60-х г.²

Што сабой уяўляюць асноўныя палажэнні канцэпцыі Нормана Дэвіса?

Па-першае, аўтар не лічыць гэтую вайну абарончай для Савецкай Расіі. Ён звяртае ўвагу на тое, што менавіта бальшавіцкія войскі першымі пачалі займаць тэрыторыю «Крэсаў» ³. Ужо 16 лістапада 1918 г. была створана бальшавіцкая Заходняя армія, якая пасля эвакуацыі нямецкіх войскаў заняла Менск і Вільню.

У канцы 1918 — пачатку 1919 г. Чырвоная aрмія пачала ваенную аперацыю («Мэта Вісла»), галоўнай задачай якой была разведка баявых магчымасцяў Польшчы. Апошняй адпаведна з планамі бальшавікоў адводзілася роля «чырвонага моста», які б злучыў рэвалюцыю ў Расіі з рэвалюцыяй у Германіі. Польскія войскі рушылі на ўсход толькі ў лютым 1919 г. Менавіта бальшавіцкую спробу экспарту рэвалюцыі Н.Дэвіс лічыць галоўнай прычынай вайны паміж Савецкай Расіяй і Польшчай.

На карысць гэтага тэзісу сведчаць і некаторыя факты палітычнай гісторыі, якім даследчык чамусьці не аддаў належнай увагі. Адначасова з пачаткам аперацыі «Мэта Вісла» ўрад Леніна распусціў польска-расійскую Ліквідацыйную камісію па справах Каралеўства Польскага, якая з вясны 1917 г. рыхтавала аддзяленне Польшчы ад Расіі. Старшыня камісіі А.Лядніцкі (з студзеня 1918 г. — паўнамоцны прадстаўнік польскага ўрада) быў арыштаваны. Да таго ж, на пачатку лютага 1919 г. кіраўнікі Савецкай Расіі ўтварылі Літбел ССР, урад якой быў сфармаваны пераважна з бальшавікоў польскага паходжання. Ёсць вялікія падставы разглядаць гэтую «рэспубліку» як плацдарм для распаўсюджвання рэвалюцыі ў Польшчу. Гэтыя падзеі многімі кіраўнікамі польскай дзяржавы былі ўспрыняты як непасрэдная пагроза незалежнасці і суверэнітэту. Аперацыя «Мэта Вісла» паказала, што паход Чырвонай арміі на Варшаву быў толькі справай часу.

Англійскі гісторык улічыў і фактар тэрытарыяльных прэтэнзій абодвух бакоў на тэрыторыю «гістарычнай Літвы». Ён справядліва адзначыў, што ў 1918 г. гэтыя землі не належалі ні Польшчы, ні Расеі: «Калі Крэсы і належалі каму-небудзь, то толькі мясцоваму насельніцтву...» (23). На думку аўтара, пачаткам вайны трэба лічыць 14 лютага 1919 г., калі ў раёне Бярозы Картузскай адбылося першае баявое сутыкненне польскага войска і Чырвонай арміі.

Па-другое, аналіз памераў ваеннай дапамогі Польшчы з боку Антанты і характарыстыка пазіцый урадаў Вялікабры таніі і Францыі дала даследчыку падставы для высновы, што наступленне польскіх войскаў не было часткай адзінага плана інтэрвенцыі Антанты супраць Савецкай Расіі. На Парыжскай мірнай канферэнцыі ўзімку 1919—1920 г. з ініцыятывы Лойд Джорджа было прынята прынцыповае рашэнне: ваеннай дапамогі наступальным дзеянням польскіх войскаў не аказваць. Прэм'ер-міністр Вялікабрытаніі імкнуўся перанесці барацьбу супраць бальшавізму ў сферу эканомікі. Ён прапанаваў развіваць эканамічныя адносіны з расійскім народам з адначасовым байкотам бальшавіцкага ўрада (89).

Ваенная дапамога, якая ўсё ж такі даходзіла да Польшчы адпаведна з ранейшымі дамовамі (у прыватнасці, ваенны крэдыт французскага ўрада), магла быць выкарыстана пераважна на вядзенне абарончай вайны. Н.Дэвіс лічыць, што дапамога для Польшчы была хутчэй накіравана супраць германскага рэваншызму, чым бальшавіцкай рэвалюцыі (90). У крызісны для палякаў час Антанта актыўна дапамагала толькі сваімі генераламі -дарадцамі. Пасля Варшаўскай бітвы (13—25 жніўня 1920 г.) генерала Вейганда і іншых прымалі ў Еўропе як галоўных выратавальнікаў Польшчы і свету ад «бальшавіцкай чумы». На самай справе, як пераканальна паказаў Н.Дэвіс, ваенныя місіі Вялікабрытаніі і Францыі істотнай ролі ў абароне Варшавы не мелі.

Адной з прычын даволі «халоднага» стаўлення Антанты да Польшчы быў недавер да Юзафа Пілсудскага. Еўрапейскія палітыкі насцярожана глядзелі на дзяржаўную дзейнасць гэтага былога сацыяліста, які не збіраўся быць марыянеткаю ні ў чыіх руках. Ю.Пілсудскі разумеў, што ні Дзянікін, ні Ўрангель не прызнаюць незалежнай Польшчы. А вось з савецкім урадам, які знаходзіўся ў коле франтоў, існаваў шанс знайсці паразуменне. Але для гэтага трэба было паказаць сваю ваенную моц.

Канчатковая выснова англійскага даследчыка, што Польшча абараніла сваю незалежнасць самастойна , не выклікае пярэчанняў: «Насуперак меркаванню, якое ўпарта паўтараец ца зноў і зноў, Антанта не адыграла ролю апекуна Польшчы. Яна не падтрымала Польшчу ні палітычна, ні маральна, ні — па вялікім рахунку — матэрыяльна. Да ліпеня 1920 г. палітыка Антанты не была палітыкай нейтралітэту. Гэта быў курс афіцыйнай абыякавасці. Бальшыня французскай ваеннай дапамогі для Польшчы была прыстасавана да абарончых мэтаў. Пасля жніўня 1920 г. Антанта настойліва і паслядоўна выказвала сваё незадавальненне Пілсудскім, палітыкай польскага ўрада і ягонымі планамі. Яна спрабавала адхіліць Начальніка (Ю.Пілсудскага — А.С.) ад улады, аслабіць пазіцыі ўрада і перакрэсліць яго планы. Французская ваенная дапамога была зменшана да восьмай часткі параўнальна з папярэднім перыядам. «Малодшы», «слабейшы» і «залежны» партнёр Антанты здолеў перамагчы ў вайне і заключыць мірны дагавор самастойна» (249).

Адпаведна, становіцца відавочнай уся штучнасць і ненавуковасць такога паняцця савецкай гістарыяграфіі, як «белапалякі». Тое самае можна сказаць і ў дачыненні да паняцця «буржуазна -памешчыцкая Польшча».

Адной з галоўных прычынаў перамогі палякаў у Варшаўскай бітве і паспяховага контрнаступлення ўвосень 1920 г. была кансалідацыя польскага народа вакол свайго кіраўніцтва. Гэтаму спрыяла стварэнне ў ліпені 1920 г. кааліцыйнага ўрада. Яго ўзначаліў селянін з Галіцыі, кіраўнік найбуйнейшай сялянскай партыі «Пяст» Вінцэнт Вітас. Пасаду віцэ-прэм'ера заняў вядомы дзеяч ППС І.Дашыньскі. Н.Дэвіс ахарактарыза ваў гэты ўрад як «урад народа» (163). Улічваючы тыя сацыяльна -эканамічныя пераўтварэнні, якія гэты ўрад праводзіў у Польшчы пасля заканчэння вайны, з ацэнкай Н.Дэвіса можна пагадзіцца. Не буржуазія і памешчыкі, а сяляне і рабочыя Польшчы, якія ўтваралі аснову польскай нацыі, абаранілі незалежнасць краіны.

Даследчык прааналізаваў ход асноўных ваенных аперацый 1919—1920 г. Вынікі ваенных аперацый вызначала хуткасць і манеўранасць войскаў, што прынцыпова адрознівала гэтую вайну ад першай сусветнай. Н.Дэвіс прыйшоў да высновы, што галоўную ролю ў паразе Тухачэўскага пад Варшавай выканала не празмерная хуткасць руху яго армій з усімі наступствамі, а тое, што ён ўсё ж такі не здолеў апярэдзіць праціўніка. Ю.Пілсудскі паспеў правесці перагрупаванне войскаў і нанёс моцныя контрудары па флангах Чырвонай арміі.

Англійскі гісторык звярнуў увагу на дзейнасць створанага ў Маскве т. зв. «Польревкома» на чале з Ю.Мархлеўскім і «ревкомов», якія ствараліся на занятай польскай тэрыторыі. Спробы бальшавікоў праводзіць у Польшчы «сацыялістычныя» пераўтварэнні (між іншым, кіраўнікі «ревкомов» лічылі, што дзяржаўнымі мовамі рэвалюцыйнай Польшчы павінны быць расійская мова і ідыш) таксама спрыялі кансалідацыі польскай нацыі (152—160).

Н.Дэвіс падкрэсліў велізарную ролю Ю.Пілсудскага ў перамозе пад Варшавай, якая, на яго думку, свядома прыніжалася. Менавіта імкненнем прынізіць ролю Ю.Пілсудскага даследчык тлумачыць з'яўленне ў міжваеннай гістарыяграфіі паняцця «цуд на Вісле». І сапраўды, упершыню гэты выраз з'явіўся на старонках друку нацыянальных дэмакратаў. Яго адразу падхапілі брытанскія і французскія газеты. Перамогу палякаў выкарысталі кіраўнікі ўрадаў Вялікабрытаніі і Францыі дзеля ўмацавання сваіх пазіцый: «Лойд Джордж не выратаваў Польшчы ў 1920 г., гэта Польшча выратавала Лойд Джорджа»(228).

Панарама мірных перамоваў паміж Савецкай Расіяй і Польшчай, якія з перапынкамі цягнуліся ад пачатку 1919 г. і да канца вайны, аналіз ходу і вынікаў перамоваў у Рызе знішчаюць яшчэ адзін міф савецкай гістарыяграфіі. Галоўныя прычыны падзелу Беларусі хаваліся не столькі ў імкненні польскіх палітыкаў захапіць як найболей беларускай зямлі, колькі ў палітыцы ўрада Савецкай Расіі. Спроба экспарту рэвалюцыі, фактычна, развязала вайну. Няўдача гэтай спробы прымусіла бальшавікоў дзеля захавання ўлады ў Расіі пайсці на адкрыты гандаль беларускай зямлёй. У пэўны момант перамоваў у Рызе кіраўнік савецкай дэлегацыі А.Іофе адпаведна з дырэктывай У.Леніна аддаваў палякам тэрыторыю Беларусі да лініі Дрыса — Бердзічаў (261)⁴ .

Польская дэлегацыя ўзяла менш, чым магла толькі таму, што ў ёй дамінавалі прыхільнікі палітыкі «інкарпарацыі». Колькасць далучанай беларускай зямлі яны прыстасоўвалі да асіміляцыйных магчымасцяў польскай дзяржавы.

Н.Дэвіс лічыць, што аб'ектыўны аналіз вынікаў вайны не дазваляе сцвярджаць, што перамогу атрымаў той або іншы бок: «Бальшавікі не прарвалі варожай блакады, не развязалі рэвалюцыі ў Еўропе, не абаранілі Літбел ССР. Палякі не стварылі ні федэрацыі з Крэсамі, ні польскай дзяржавы „ад мора да мора". Вынікам польска-бальшавіцкай вайны быў не кампраміс, а тупік» (267). Нельга не заўважыць, што гэтыя высновы пярэчаць аўтарскаму тлумачэнню прычынаў вайны. Калі галоўнай прычынай было імкненне бальшавікоў ператварыць Польшчу ў «чырвоны мост» для экспарту рэвалюцыі далей у Еўропу, то вайна закончылася перамогай Польшчы. Яна абараніла сваю незалежнасць. Што датычыць польскіх геапалітычных памкненняў, то, здаецца, ніхто з палітыкаў Польшчы сур'ёзна не разглядаў планаў стварэння нацыянальнай дзяржавы «ад мора да мора».

Асобна трэба адзначыць той спосаб аповеду, які з поспехам выкарыстоўвае Н.Дэвіс. Гісторык раскрыў глабальную карціну гістарычнай падзеі (рух армій, дыпламатычная барацьба на міжнародных канферэнцыях і г.д.) і ў той самы час засяродзіў увагу на людзях, дзеянні якіх і прывялі ўрэшце да складвання гэтай глабальнай карціны. Даследчык быццам папераменна ўжываў то тэлескоп, то мікраскоп. Гэтае сумяшчэнне дазволіла яму глыбока адчуць, зразумець і данесці да чытача гісторыю вайны. Таленавіта напісаныя партрэты Ю.Пілсудскага, С.Пятлюры, М.Тухачэўскага, Ф.Дзяржынскага і іншых напаўняюць кнігу жыццём. Гэтаму паспрыяла і выкарыстанне аўтарам апавяданняў І.Бабеля. Апошнія ў руках навукоўца ператварыліся ў цікавую гістарычную крыніцу.

Аднак у беларускага чытача не могуць не ўзнікнуць крытычныя заўвагі. У першую чаргу, яны датычаць самой канцэпцыі вайны. Беларусь (разам з Украінай) была галоўнай арэнай ваенных дзеянняў і адной з галоўных яе ахвяраў. Але ў кнізе Н.Дэвіса Беларусі проста няма. Яна не існуе ні як аб'ект гістарычнага даследавання, ні як суб'ект гістарычнага працэсу. Як ужо адзначалася, англійскі даследчык шырока ўжывае тэрмін «крэсы».

Між тым тэзіс пра палітычную пустку, якая ўтварылася на землях гістарычнай Літвы пасля эвакуацыі нямецкага войска (23), не выглядае абгрунтаваным. Аўтар праігнараваў існаванне БНР як пэўнага выразніка палітычнай волі беларусаў, якую, дарэчы, ні савецкі ўрад, ні ўрад Польшчы не збіраліся ўлічваць. У выніку аўтар не здолеў паказаць поўную карціну палітычнага жыцця ў Беларусі.

Перадгісторыя вайны патрабавала ад даследчыка аддаць пэўную ўвагу палітычным наступствам дзеянняў на Беларусі польскага корпуса генерала Ю.Доўбар-Мусніцкага (восень 1917 — вясна 1918 г.). Гэты корпус пакінуў страшную памяць сярод беларусаў. Нават некаторыя польскія даследчыкі міжваеннага часу характарызавалі яго дзеянні ў дачыненні да мясцовага насельніцтва як «ганьбу польскай гісторыі» ⁵. Масавыя рэквізіцыі, карныя акцыі, здзек і глумленне выклікалі пратэсты і абурэнне беларусаў. Многія беларускія палітыкі ўспрынялі дзеянні войскаў Доўбар-Мусніцкага як праяву імкнення польскага кіраўніцтва захапіць беларускія землі.

Безумоўна, большай увагі патрабуе лёс беларускага і ўкраінскага насельніцтва, якое стала закладнікам палітычных і геапалітычных амбіцый ваяваўшых бакоў. На жаль, у кнізе не згадваецца тая антыбеларуская палітыка польскага ваеннага кіраўніцтва (смяротныя пакаранні за беларускасць, якую атаясамлівалі з бальшавізмам, раззбраенне беларускіх атрадаў, ліквідацыя беларускіх школ, інтэрнаванне палітыкаў і г.д.), якая выклікала шматлікія акцыі народнага супраціўлення (у т.л. і ўзброенага) польскім уладам. (Гл., напр.: Луцкевіч А. Польская акупацыя ў Беларусі. Вільня, 1920). Нічога не гаворыцца і пра рабаванне Беларусі часткамі Чырвонай арміі, пра фактычна прымусовую мабілізацыю мужчынскага насельніцтва ў войска бальшавікоў. А між тым усё гэта прымусіла частку беларусаў стаць на шлях узброенага супраціўлення «вызваліцелям» з Усходу. (Гл, напр., Маль К. Вайна 1920 г. і Беларусь: вызваленне ці акупацыя? //Беларускі гістарычны агляд. Т.4, сш.1—2. Снежань 1997).

Ацэнка вынікаў вайны таксама падаецца без уліку інтарэсаў Беларусі. А між тым, Рыжскі мір стаўся трагедыяй беларускай зямлі і беларускага руху, якая моцна паўплывала на ўсю гісторыю Беларусі ў ХХ ст.

Прычынамі ігнаравання Беларусі ў кнізе Н.Дэвіса, магчыма, быў стан развіцця беларускай нацыянальнай гістарыяграфіі, адсутнасць апублікаваных беларускіх крыніц і, нарэшце, адсутнасць беларускай дзяржавы на карце Еўропы. Але ў канцы стагоддзя сітуацыя змянілася. І сёння ігнараван не «беларускага фактару» ў гісторыі польска-бальшавіцкай вайны дазваляе казаць пра пэўную састарэласць канцэпцыі Н.Дэвіса. Зрэшты, было б несправядліва вінаваціць у гэтым англійскага гісторыка. На жаль, беларуская нацыянальная гістарыяграфія да гэтага часу не здолела стварыць уласнага даследавання гісторыі вайны. Наогул, па ўзроўні асэнсавання многіх праблемаў сваёй гісторыі ХХ ст. мы недалёка адыйшлі ад 60—70-х г. І наўрад ці да бальшыні беларускіх даследчыкаў можна аднесці аўтарскае прысвячэнне, зробленае ў прадмове да польскага выдання. Норман Дэвіс прысвяціў сваю кнігу памяці тых гісторыкаў, якія ўласным жыццём даказалі, што падтрыманне полымя гістарычнай праўды з'яўляецца самым высакародным прызваннем вучонага.

Алесь Смалянчук
Горадня

¹ Раздзел «Беларусь во время советско–польской войны 1919—1920 г.» у апошнім выданні патрабуе асобнай заўвагі. Аўтары «Истории Беларуси» паспрабавалі ў гэтым раздзеле аднавіць ідэалагічную канцэпцыю 30—50–х г. Нават Рыжскі мір атрымаў у цэлым станоўчую ацэнку І.Коўкеля і Э.Ярмусіка, бо быў выратавальным для бальшавіцкіх уладаў. У пэўны момант знаёмства з тэкстам нараджаецца пачуццё, што яго аўтары — не гісторыкі, а чырвонаармейцы адной з армій Тухачэўскага, якія пішуць «гісторыю» ў перапынках паміж баямі з «белапольскімі акупантамі» і іх «беларускімі пасобнікамі».
² Для параўнання П.Селіванаў і Н.Каменская ва ўжо згаданым выданні свае матэрыялы грунтавалі толькі на дакументах савецкіх архіваў, артыкулах У.Леніна, матэрыялах бальшавіцкага друку пачатку 20–х г. і працах савецкіх гісторыкаў.
³ Н.Дэвіс шырока выкарыстоўвае тэрмін, прыняты польскай публіцыстыкай і гістарыяграфіяй.
⁴ Гэтая інфармацыя пацвярджаецца працамі польскіх гісторыкаў. Гл.,напр., Pobog–Malinowski W. Najnowsza historia polityczna Polski. T.2, 1914––1939. Londyn,1967, і інш.
⁵ Lipinski N. Walka zbrojna o niepodleglosc Polski.1905–1918. Warszawa, 1931. S.254.

змест