Марозава, Святлана В. Уніяцкая царква ў культурна–гістарычным развіцці Беларусі (1596—1839) / Навучальны дапаможнік. Гродна, 1996. 111.
Выхад гэтай манаграфіі пад грыфам навучальнага дапаможніка па аднайменным курсе для студэнтаў–гісторыкаў і культуролагаў — гэта своеасаблівы і своечасовы адказ на запыт навукі і грамадства на пазбаўленыя старых штампаў веды па гісторыі рэлігійнай згоды 1596 г., цікавасць да якой асабліва ўзмацнілася ў сувязі з 400–мі ўгодкамі уніі. Праца падрыхтаваная на аснове грунтоўнага вывучэння шматлікай літаратуры — дарэвалюцыйнай расійскай, савецкай і постсавецкай, айчыннай і замежнай. Яна мае багатую базу крыніц, як надрукаваных, так і архіўных, узятых аўтарам з дакументасховішчаў Менска, Горадні, Вільні, Львова, Масквы і Санкт–Пецярбурга (царкоўнае справаводства, інвентары, судова–следчыя матэрыялы, ватыканскія дакументы, заканадаўства, помнікі царкоўнага права, саборныя пастановы, мемуары, рэлігійная публіцыстыка і інш.).
Аўтарка адышла ад традыцыйнай рускацэнтрычнай міфалагемы гісторыі уніяцкай царквы і спрабуе падаць дзейнасць апошняй на фоне агульнаеўрапейскіх культурна–гістарычных працэсаў. Еўрапейскі кантэкст у спалучэнні з нацыянальным падыходам — дадатны бок рэцэнзаванай працы. Імпануе аўтарская канцэпцыя уніі як пошук продкамі беларусаў свайго месца ў агульнагістарычным працэсе, як імкненне да фармавання самабытнага нацыянальна–культурнага аблічча ў канфесійнай сферы.
Кніга складаецца з двух раздзелаў. Першы прысвечаны культурным, другі — этнічным аспектам стварэння, функцыянавання і ліквідацыі уніяцкай царквы. Хоць структура працы ў цэлым пярэчанняў не выклікае, аднак патрабуе карэкцыі назва першага раздзела «Брэсцкая унія і ўключэнне Беларусі ў культурна–гістарычны працэс», бо гэтае ўключэнне пачалося не з Берасцейскай уніі, як вынікае з назвы, а значна раней, узмацнілася ў сярэдзіне XVI ст., а 1596 г. спрыяў паглыбленню гэтага працэсу, быў адной з формаў гэтага ўключэння. Аўтарка зыходзіць з гістарычнай дэтэрмінаванасці уніяцтва.
Лагічным выглядае пачатак кнігі з этнакультурных перадумоваў уніі, да якіх С.Марозава адносіць дэградацыю зарыентаванай на заняпалую Візантыю праваслаўнай царквы Вялікага Княства Літоўскага і звязанае з яе ахоўна–ізаляцыянісцкай палітыкай культурнае «спазненне» беларуска–ўкраінскага грамадства, што і падштурхоўвала яго перадавых прадстаўнікоў аддаць прыярытэт культурным кантактам з хрысціянскім Захадам. Арыентацыя на яго ўплывовых духоўных і свецкіх колаў дзяржавы ў канцы XVI ст. узмацнілася, ператварылася ў «хранічную хваробу» і вылілася ў афармленне уніяцтва, якое стала культуратворчым фактарам. Атмасферы ахоўніцтва і ізаляцыянізму яно супрацьпаставіла адкрытасць да замежных плыняў заходняга паходжання, не сыходзячы пры гэтым з традыцыйных грэка–ўсходнеславянскіх асноваў. 1569 г. стаў своеасаблівым адказам на магутны культурна–рэлігійны выклік хрысціянскага Захаду, які, пераадолеўшы рэфармацыйны крызіс, даў прыцягальны прыклад жыццястойкасці, узвышэння культурнага ўзроўню і гатовыя мадэлі рэформаў для Кіеўскай мітраполіі.
Разглядаючы этнакультурныя перадумовы Берасцейскай уніі, аўтарцы варта было б засяродзіць увагу на дэнацыяналізацыйных працэсах у грамадстве, паланізацыі яго эліты, перашкодай якога павінна было стаць уніяцтва, якое дапускага элементы каталіцтва, але захоўвала «рускі» абрад.
Святлана Марозава разглядае Берасцейскую унію як буйную царкоўную рэформу, што паклала пачатак больш–менш далёкаму пераўтварэнню многіх сфераў жыцця беларускага грамадства. Новая вера, паводле аўтарскай версіі, сінтэзавала ў сабе візантыйскую культурна–рэлігійную спадчыну, старажытныя ўсходнеславянскія і мясцовыя нацыянальныя традыцыі, заходнееўрапейскія запазычанні і развівалася ва ўзаемадзеянні дзвюх тэндэнцый: арыентальнай, якая абараняла чысціню і недатыкальнасць усходняга абраду, і празаходняй, накіраванай на лацінізацыю. Яны то ўжываліся разам, то спрачаліся за прыярытэт. Аналізуючы артыкулы уніі, аўтарка паказвае, што яны забяспечвалі адасобленасць уніяцкай царквы ад рыма–каталіцкай, яе самабытнасць і насілі этнаахоўны характар (сярод іх захаванне сваіх святаў, абрадаў і цырымоній, царкоўнаславянскай мовы, прызначэнне на духоўныя пасады толькі мясцовых, забарона пераходу уніятаў на лацінскі абрад і пераўтварэння цэркваў у касцёлы). Уніяцтва, такім чынам, як сцвярджае Марозава, не адмаўляла і не разбурала рэлігію і культуру, а стваралася шляхам трансфармацыі праваслаўя з захаваннем дастаткова жорсткай пераемнасці. Сказалася 600–гадовая (у тэксце памылкова — 500–гадовая) традыцыя залежнасці ад Канстанцінопаля, глыбока ўкаранёная ў свядомасці беларускага народа, выхаванага на канонах, звычках, традыцыях, навуцы праваслаўнай царквы і візантыйскай культуры. Крытыкуючы гэтую традыцыю, яе абмежаванасць, творцы уніі і выкарысталі яе.
Уніяцтва, як сцвярджае аўтарка, было задумана і ажыццяўлялася як альтэрнатыва праваслаўю і каталіцтву, якія з XVI ст. канкуравалі паміж сабой. Не адно пакаленне царкоўных лідэраў імкнулася прымірыць іх на аснове уніі. Але місія прымірэнцы аказалася нялёгкай. Уніяцтва аддалілася ад праваслаўнай рэлігіі і не злілося з каталіцкай. З моманту свайго нараджэння і да ліквідавання яно было асуджана на пастаяннае балансаванне паміж дзюма цывілізацыямі, культурамі, рэлігіямі, і яго схіленне ў адзін ці другі бок, рэзкая перавага заходніх ці ўсходніх элементаў была аднолькава небяспечнай для яго. Так, узмацненне рыма–каталіцкіх і польскіх уплываў у базыльянскім ордэне прывялі да яго лацінізацыі і апалячвання. Арыентальна скіраваныя рэформы 30–х г. ХІХ ст. ссунулі унію ва ўлонне праваслаўя.
Прамежкавае становішча уніяцтва ў многім вызначыла яго трагічны лёс. Лацінская партыя, не схільная падтрымаць асобнасць і самабытнасць уніяцтва, бачыла ў ім апаганьванне каталіцкай веры, бо папскім імем асвячала «памылкі схізматаўскія». Іх апаненты лічылі, што пад абліччам уніі захавалася сапсаванае заходнімі скажэннямі праваслаўе. Непрыняцце культурна–рэлігійных каштоўнасцяў, выпрацаваных уніяцкай царквой, прадстаўнікамі «сумежных» з ёю канфесій не спрыяла пашырэнню сферы яе дзейнасці і кола прыхільнікаў. Паспяховаму функцыянаванню веры перашкаджала грубае ўмяшанне ў пасляберасцейскі працэс палітычных колаў Рэчы Паспалітай і Расійскай дзяржавы. Штучны абрыў у 1839 г. не даў гэтай веры магчымасці канчаткова сфармавацца.
Чатыры параграфы першага раздзела прысвечаны стварэнню таго пласта беларускай культуры, які звязаны з функцыянаваннем уніяцкай царквы. Гэта, у прыватнасці, наладжванне ўласнай сістэмы адукацыі, кніжнай культуры, удзел царквы ў развіцці архіўнай справы, мастацтва. Незайздросны стан асветы на Беларусі ў апошняй чвэрці XVI ст., няздольнасць праваслаўнай царквы стварыць належную сістэму адукацыі і задаволіць інтэлектуальныя патрэбы сваёй эліты былі адным з тых фактараў, якія падштурхнулі лідэраў беларуска–ўкраінскага праваслаўя да дыялогу з каталіцкім Захадам. Даследчыца прыходзіць да высновы, што на працягу XVII — першай трэці XIX ст. уніяцкая царква ўнесла істотны ўклад у развіццё асветы на Беларусі, і знаёміць з найбуйнейшымі базыльянска–уніяцкімі навучальнымі ўстановамі.
Параграф «Кніжная культура» дае сціслы агляд кнігадрукарскай дзейнасці на патрэбы царквы і знаёміць з базыльянскімі бібліятэкамі. Аўтарка лічыць патрэбным перагледзець ранейшую ацэнку гэтых бібліятэк як рэакцыйных асімілятарскіх установаў. Як вынікае з працы, уніяцкая царква паставіла архіўную справу на сур’ёзную аснову.
Кніга С.Марозавай падрывае стэрэатып пра выключна разбуральную місію уніяцтва ў дачыненні да беларускай культуры, які панаваў у папярэдняй савецкай гістарыяграфіі, і дазваляе ўбачыць яе ўнёсак у нацыянальнае мастацтва, адукацыю, кнігавыдавецкую справу. Яна абвяргае і непахіснае раней сцвярджэнне пра мастацкую няпаўнавартаснасць уніяцтва. 34 старонкі сваёй кнігі С.Марозава прысвячае стварэнню уніяцкай царквой свайго ўласнага культурнага набытку, а наступныя 16 — яго мэтанакіраванаму знішчэнню ў канцы XVIII — сярэдзіне XIX ст. Духоўная пераарыентацыя Беларусі на праваслаўны Усход, закліканая ўзмацніць яе палітычную інтэграцыю ў складзе Расійскай імперыі, суправаджалася руйнаваннем культурных каштоўнасцяў уніяцтва. Нішчылася ўсялякая мясцовая даўніна, якая не была падобнай па форме і стылі да прынятага ў Расіі. На працягу двух–трох дзесяцігоддзяў, сцвярджаецца ў манаграфіі, руйнавалася многае з таго, што стваралася цягам двух з паловай стагоддзяў. Не дзіўна, што сёння уніяцкія абразы, кнігі, скульптуры і г.д. — рэдкія і унікальныя экспанаты ў музеях і бібліятэках. У апошніх параграфах першага і другога раздзелаў падаецца нямала прыкладаў абароны уніятамі сваёй веры і яе культурных каштоўнасцяў.
Цікавыя факты, назіранні і дастаткова абгрунтаваныя высновы ўтрымлівае другі раздзел працы «Уніяцтва ў этнічнай і рэлігійнай свядомасці беларусаў». У ёй паказана, што 1596 г. спрычыніўся да актывізацыі грамадска–палітычнага і культурна–рэлігійнага жыцця, абуджэння этнічнай і гістарычнай самасвядомасці беларускага народа, якая менавіта з таго часу стала выяўляцца масава. І прыхільнікі уніі, і яе праціўнікі лічылі, што менавіта яны — выразнікі інтарэсаў свайго народа, і кожны па–свойму разумеў нацыянальна–рэлігійны патрыятызм. Першыя лічылі сябе вернымі ідэі продкаў, унію яны ўважалі справай законнай, годнай і нават выратавальнай. Свой патрыятызм яны выяўлялі ў дзейнасці на карысць духоўнага адраджэння грамадства праз «паправу» царквы з выкарыстаннем вопыту каталіцкага Захаду. Патрыятызм жа праваслаўнай апазіцыі выяўляўся ў недапушчэнні зменаў у царкве ў празаходнім духу, у адданасці Канстанцінопальскаму патрыярхату, адкуль продкі 600 гадоў назад прынялі веру. Унія абражала іх нацыянальнае і рэлігійнае самалюбства, з’яўлялася нацыянальнай здрадай. Хоць замест чаканай кансалідацыі 1596 год яшчэ больш распаліў канфесійную напружанасць, Беларусь перажывала тады перыяд паскоранага нацыянальнага развіцця.
Святлана Марозава падзяляе уніятаў на шчырых, што свядома прынялі веру, і міжвольных, далучаных да яе пад прымусам, хоць даказвае, што пры пашырэнні веры дамінавалі культурна–стваральныя метады. Другіх было больш на ўсходзе Беларусі. Уніяты не мелі боязі да Захаду і варожасці да яго, але заходнія элементы дапускалі толькі да пэўнай мяжы — пакуль гэтае не пагражала іх этнаканфесійнай адметнасці. Аўтарка лічыць уніяцтва формай пэўнага царкоўнага «нацыяналізму» ды паказвае яго нялёгкае становішча пад ціскам польскага касцёла, апалячанага панства, з аднаго боку, і кіраўнічых колаў Расіі, з другога.
Уніяцкая царква, як вынікае з кнігі, імкнулася праводзіць самастойную моўную палітыку. У аснове яе ляжала захаванне кананічнасці царкоўнаславянскай мовы і ўвядзенне ў сакральную сферу нацыянальнай мовы, якую ўзаконіла базыльянская кангрэгацыя 1636 г. Дзяржаўная палітыка і культурныя павевы часу карэктавалі гэтую лінію. Польская мова і латынь з часам становяцца мовамі уніяцкай інтэлігенцыі і базыльянскага манаства. З’яўляецца беларуская рэдакцыя царкоўнаславянскай мовы (у гэтым заслуга уніяцкай царквы). Пранікненне польскага слова выклікала супраціў у патрыятычных колах. Шараговае святарства і вернікі засталіся беларускамоўнымі. Выкарыстанне царквой роднай мовы садзейнічала паглыбленню моўнага бар’еру паміж беларусамі і рускімі, а абарона яе ва ўмовах паланізацыі станавілася фактарам нацыянальнай самасвядомасці. З канца XVIII ст. моўная сітуацыя ў царкве і грамадстве мяняецца спачатку на карысць польскай мовы, а з 1830–х г. — расійскай.
Пры ўсёй інтэграванасці з Ватыканам, даказвае С.Марозава, уніяцтва абараняла самабытнасць і адасобленасць ад каталіцтва, найперш у яго польскай форме. Сімпатыі папства і ўладаў Рэчы Паспалітай да уніі, на яе думку, перабольшаны гістарыяграфіяй. Абараняючы царкоўна–культурную індывідуальнасць сваёй веры, уніяцкія дзеячы тым самым аберагалі самабытнасць народа, ратавалі яго ад дэнацыяналізацыі.
Даследчыца лічыць гістарыяграфічным міфам сцвярджэнне пра паланізацыю беларускага народа праз унію, пра уніяцкую барацьбу як барацьбу за захаванне сваёй народнасці, пра беларусаў як выключна праваслаўную этнаканфесійную супольнасць.
Палякамі уніятаў спачатку лічылі афіцыйныя колы Расійскай імперыі, якія садзейнічалі эвалюцыі іх этнічнай свядомасці ў польскім кірунку. З пачаткам русіфікацыі Беларусі, першыя захады якой былі зробленыя ўжо Кацярынай ІІ, яны сталі спекуляваць на этноніме «рускі», абвясцілі уніятаў тоеснымі расіянам, але сапсаванымі «злашкоднай» уніяй, і за кошт іх у 30–я г. ХІХ ст. павялічвалі «рускую народнасць». Пры гэтым дэфармавалася гістарычная памяць уніятаў, ім штучна прышчаплялася расійская самасвядомасць і патрыятызм.
Уніяцкая вера, на думку аўтаркі, была прыстасаваная да нацыянальна–культурных памкненняў і сацыяльнага статусу яе носьбітаў, якія лічылі яе сваёй і не бачылі патрэбы мяняць. Скансалідаванасць народа уніяцтвам, прывязанасць да веры найбольш выявіліся тады, калі над ёй навісла пагроза знішчэння. Рух уніяцкага супраціву набыў шырокі размах у 1830–я г. Задушаны адміністрацыйнымі мерамі супраціў народа і духавенства перайшоў у скрыты стан і да пачатку ХХ ст. выяўляўся ў настальгіі па уніі.
Кніга паглыбляе нашыя веды пра адзін са складаных і супярэчлівых перыядаў этнаканфесійнага і культурнага развіцця Беларусі і ўяўляе цікавасць не толькі для студэнтаў факультэта гісторыі і культуры Гарадзенскага дзяржаўнага універсітэта, якія слухаюць аднайменны курс. Застаецца толькі шкадаваць, што праца выйшла малым накладам, а нейкая тэхнічная недарэчнасць — амаль поўная адсутнасць падзелу тэксту на абзацы — ускладняе яе чытанне.
Тым не менш, першую спробу спецыяльнага манаграфічнага асэнсавання этнакультурных аспектаў уніяцтва ў беларускай гістарыяграфіі, зробленую С.Марозавай, можна лічыць удалай.
Павел Лойка
Менск