Спробы арганiзацыi Беларускага Войска

пры нямецкай акупацыi Беларусi*

Франц Кушаль

Спэцыяльны ўпаўнаважаны

Калi нямецкая армiя ачысцiла ў 1941 г. Беларусь ад савецкай улады, беларускi народ паверыў, што надыйшло сапраўднае ягонае вызваленьне ад зьненавiджанага савецкага ладу. Ня хочучы толькi карыстаць з вызваленьня здабытага ахвярнасьцю нямецкага жаўнера, беларусы жадалi самi ўзяць дзейны ўдзел у змаганьнi з бальшавiзмам i са свайго боку гэтак сама гатовыя былi несьцi крывавыя ахвяры. Аб гэтым сьведчаць бязупынныя стараньнi прадстаўнiкоў беларускага грамадзянства перад нямецкiмi ўладамi аб дазволе на арганiзацыю беларускага войска, а гэтак сама й ахвярнасьць беларусаў, якiя добраахвотна ўступiлi ў рады палiцыi й самаахвярна аддалi сваё жыцьцё ў змаганьнi з бальшавiцкай партызаншчынай.

Адмоўнае нямецкае становiшча ў гэтай справе, асаблiва дазнаньнi з беларускай самааховай, прычынiлiся да таго, што шырокiя беларускiя масы што раз больш разчароўвалiся ў немцах. Вынiкам гэтага разчараваньня было ў першую чаргу тое, што беларусы пачалi пакiдаць рады палiцыi. Тымчасам бальшавiцкая прапаганда стала выкарыстоўваць нямецкiя памылкi, гаворачы людзям аб нямецкай няшчырасьцi, ашуканстве i г.д. Нiчога дзiўнага, што больш лёгкадумныя й менш сьведамыя беларусы пачалi пераходзiць з палiцыi да партызанаў.

Дазнаньнi з арганiзацыяй 49, 48 i iнш. Беларускiх Палiцыйных Батальёнаў пераканалi нямецкiя вышэйшыя палiцыйныя ўлады ў тым, што калi пры беларускiх арганiзацыях знаходзяцца прадстаўнiкi беларускай iнтэлiгенцыi, а асаблiва беларускiя камандзiры, то там ня толькi няма дэзэрцыi, але наадварот беларусы ахвотна прыходзяць i ўмеюць сумленна служыць, бiцца з партызанамi, а ў разе патрэбы памiраюць як героi.

Выходзячы iз гэтага абгрунтаваньня, нямецкiя вырашальныя дзейнiкi ў Менску пастанавiлi паклiкаць беларуса на становiшча, як яны называлi, гаўптбэтроера, якi б для вока быў нiбы начальнiкам усей беларускай палiцыi, а фактычна прапагандыстым. На гэтае становiшча немцы ўгледзелi мяне, дзеля таго, што яны мяне добра зналi, як галоўнага рэфэрэнта БСА, акурат у гэтым часе зьлiквiдаванага.

Першы чалавек, якi запрапанаваў мне гэтае становiшча, быў кiраўнiк палiтычнага аддзелу Гэнэральнага Камiсарыяту Беларусii Лянгер, пасьля запрапанаваў мне гэтае становiшча й кiраўнiк палiтычнага аддзелу СД у Менску Шлегель. Абодва яны абяцалi мне вялiкiя магчымасьцi працы.

З папярэдняй сваёй працы я ўжо добра знаў немцаў: шчыра кажучы, абяцанкам iхнiм ня верыў, мiма гэтага параiўшыся зь беларускiмi дзячамi, я прыняў новае становiшча з наступных мяркаваньняў: усей беларускай палiцыi на Беларусi было дваццаць тысяч чалавек, прычым усе яны былi вайскова добра падрыхтаваныя й узброеныя, а бальшыня зь iх былi выпрабаваныя ў баёх супроць партызанаў. Мець безпасярэднi ўплыў на гэтых людзей (каля дзвюх дывiзiяў войска), мець зь iмi сутычнасьць было справай вельмi важнай.

Калi я даў згоду прыняць становiшча гаўптбэтроера, то па пэўным часе выйшаў загад Камандзiра войск СС, начальнiка палiцыi Беларусi й Сярэдняй Расеi й Гэнэральнага камiсара Беларусi Групэнсфюрэра Годбэрга ў справе арганiзацыi камандаваньня й прапаганды сярод палiцыi на Беларусi й Сярэдняй Расеi. У гэтым загадзе Готбэрг паклiкаў мяне, як спэцыяльна ўпаўнаважанага ў справах чужа–нацыянальнай палiцыi на Беларусi й сярэдняй Расеi за выняткам лiтоўцаў i латышоў. Па гэтаму загаду я зьяўляўся асобай, якой даручалася апека над усёй палiцыяй, што складалася з беларусаў, украiнцаў i расейцаў на абшары Беларусi й сярэдняй Расеi. Апека гэтая павiнна была выяўляцца ў арганiзацыi матар’яльнага палажэньня палiцыянтаў i прапаганды. Я павiнен быў наладзiць апеку ў такi спосаб, каб кожны палiцыянт сапраўды адчуваў гэтую апеку. Пры гэтым Готбэрг ускладаў на мяне абавязак выдаваць палiцыйны беларускi часапiс пад маёй асабiстай рэдакцыяй i маёй адказнасьцю за зьмест.

Прапанову абняць гэтае становiшча Лянгер i Шлегель зрабiлi мне яшчэ ў чэрвенi 1943 г,, але покуль гэтая справа канчальна аформiлася, мiнула два месяцы, так што да выкананьня абавязкаў, узложаных на мяне Готбэргам, я прыступiў ужо ў жнiўнi 1943 г. Загад Готбэрга даваў мне вялiзарныя магчымасьцi працы й трэба аддаць справядлiвасьць, што ўсiмi палiцыйнымi чынамi я быў вельмi рэспэктаваны.

Начальнiк палiтычнага аддзелу пры СД прэдставiў мяне камандзiру чужа–нацыянальнай палiцыi падпалкоўнiку Каўфману, зь якiм я меўся супольна працаваць. Перш за ўсё мной быў складзены плян арганiзацыi апекi згодна з загадам Готбэрга. Плян гэты быў апрацаваны наступна: на чале ўсяго бэтроюнгу стаяў я iз сваiм штабам, якi складаўся з сакратара, перакладчыка, машынiсткi, кiраўнiка асьветы й пэрсаналу рэдакцыi часапiсу. У кожнай адмiнiстрацыйнай акрузе павiнен быў знаходзiцца акруговы апякун (гэбiцбэтрояр) iз сваiм невялiкiм штабам у кожным раёне i пры кожным палiцыйным аддзеле, апякун, якi падлягаў акруговаму бэтроеру. Кандыдатаў на бэтроераў павiнен быў знайсьцi я. Усе бэтрояры былi адказнымi перада мной за працу на сваiх становiшчах. Я маю права й абавязак кантраляваць працу бэтрояраў i ставiць прапановы на звальненьне, пераводы i г.д. Праэкт гэты быў нямецкiмi ўладамi прыняты. Хутка штаб Готбэрга выдаў загад да ўсёй палiцыi на Беларусi аб увядзеньнi бэтроюнгу ў жыцьцё.

З пачатку верасьня 1943 г. падпалкоўнiк Каўфман запрапанаваў мне зь iм зрабiць iнспэкцыйнае падарожжа па Беларусi з мэтаю скантраляваньня арганiзацыi бэтроюнгу на мясцох. Забясьпечыўшы адпаведную колькасьць машын i моцную ахову з кулямётамi, Каўфман з цэлым сваiм штабам i я выехалi на iнспэкцыю. Падарожжа было вельмi небясьпечнае з погляду на партызаншчыну, мiма таго мы аб’ехалi ўсю Беларусь за выняткам Глыбоцкае акругi. Загад аб арганiзацыi дайшоў тым часам да ўсiх акругаў i акруговыя начальнiкi палiцыi, даведаўшыся аб нашым iнспэкцыйным падарожжы, старалiся як найхутчэй арганiзаваць апеку на мяйсцох. У большасьцi выпадкаў мы знаходзiм ужо ўсё заарганiзаванае, пры гэтым я сьцвердзiў зьдзiўляючае незразуменьне сэнсу загаду нямецкiмi палiцыйнымi вырашальнымi дзейнiкамi.

Анi сам Каўфман, анi акруговыя начальнiкi палiцыi немцы зусiм не ар’ентавалiся ў нацыянальных дачыненьнях на Беларусi. Яны заглядалiся на справу так, як яе насьвятлялi iм людзi, пад уплывам якiх яны знаходзiлiся. У Заходняй Беларусi яны знаходзiлiся ў бальшынi пад уплывам польскiм. Палякi працавалi пры акруговых начальнiках палiцыi пераважна як перакладчыкi, але былi палякi гэтак сама й начальнiкамi палiцыi. Усе яны, амаль, ведалi нямецкую мову й дзеля гэтага мелi большы ўплыў чымся беларусы. У ўсходняй частцы Беларусi былi вялiкiя расейскiя ўплывы, так што немцы, якiя прыйшлi адмiнiстраваць Беларусь, ня мелi нiводнага паняцьця аб ей. У найлепшым выпадку яны ставiлiся да беларускага нацыянальнага пытаньня абыякава.

Мы засталi, як я ўжо сказаў, бэтроюнг зарганiзаваны, але як. Акруговыя начальнiкi палiцыi павыбiралi на гэтае становiшча палiцыянтаў, якiя iм найбольш падабалiся, гэта значыцца людзей, якiя iм былi найбольш паслухмяныя, найлепш выконвалi службовыя абавязкi й старалiся прыпадабацца немцам. Дзеля гэтага на бэтрояраў трапiлi шмат дзе палякi, расейцы й беларусы нацыянальна мала сьведамыя. Калi я сьцьвердзiў гэты факт, то пераканаў Каўфмана аб неабходнасьцi зьбiраць усiх бэтрояраў данае акругi ў адно месца, дзе я асабiста мог бы iм даваць iнструкцыi аб iхняй працы. Каўфман згадзiўся на гэта i перад нашым прыездам у акругу давалiся радыёграмы начальнiкам акруговай палiцыi аб зборцы ўсiх бэтрояраў у вадно месца.

Як гэтая справа прадстаўлялася на мясцох, можа сьведчыць прыклад Ганцэвiцкае акругi, дзе на сем бэтрояраў быў толькi адзiн беларус, адзiн расеец, а рэшта — палякi.

Калі я сказаў Каўфману, што гэта абсалютна няправiльна й можа даць адваротныя вынiкi, Каўфман сам пачаў вытыкаць акруговым начальнiкам гэткую iхнюю працу. Акруговыя начальнiкi палiцыi хутка раскусiлi мой слабы бок i адказвалi: “Дык няхай Кушаль дае нам сваiх кандыдатаў”.

У часе аб’езду ўсюды, дзе мы толькi затрымоўвалiся, я заўсёды ўваходзiў у сутычнасьць з мясцовымi беларускiмi грамадзкiмi прадстаўнiкамi, як iз старшынямi самапомачы, начальнiкамi раёнаў, старшынямi гарадоў, школьнымi iнспэктарамi i iншымi i прасiў iх аб помачы ў набраньнi мне кандыдатаў на бэтрояраў. Звычайна мне прадстаўлялi цэлыя спiскi кандыдатаў, але нi адзiн зь iх на мой заклiк не прыходзiў. Прычынай гэтага зьявiшча было тое, што нашая iнтэлiгенцыя заўсёды ставiлася няпрыхiльна да палiцыi наагул, а асаблiва да гэтак званай “чорнай палiцыi”, гэта значыць да арганiзаванай немцамi i апранутай у чорныя мундзіры, дзеля таго, што палiцыя гэтая была вельмi скампраметаваная ў вачох беларускага грамадзянства. Апрача таго, немагчымыя адносiны немцаў да мясцовага насельнiцтва адстрашвалі нашую iнтэлiгенцыю ад супрацоўнiцтва зь iмi. Адзiны чалавек, якi згадзiўся пайсьцi на гэтую цяжкую й адказную працу, быў школьны iнспэктар i кiраўнiк самапомачы Ганцэвiцкай акругi Антон Сокал–Кутылоўскi.

У сiлу неабходнасьцi я мусiў выбiраць бэтрояраў зь лiку палiцыянтаў. У шмат выпадках мне ўдалося вышукаць вельмi сьведамых беларусаў, якiя пасьля сканчэньня курсу былi зусiм добрымi беларускiмi прапагандыстымi. Шмат лепш можна было б паставiць справу апекi, каб я знайшоў большае падтрыманьне ў нашай iнтэлiгенцыi.

Нашае падарожжа мела ня толькi характар iнспэкцыйны, але гэтак сама й прапагандовы. Усюды, дзе мы толькi прыязджалi, Каўфман загадваў зьбiраць усiх палiцыянтаў. Калi палiцыянты былi выстраеныя, то Каўфман, адабраўшы рапарт ад камандзiра, звычайна гаварыў праз перакладчыка мiж iншым наступнае: “У маiм штабе знаходзiцца беларускi афiцэр капiтан Кушаль, ён зараз будзе да вас гаварыць, выслухайце яго ўважна”. Пасьля гэтага я гаварыў да людзей прамову. Мая прамова звычайна рабiла на палiцыянтаў вялiкае ўражаньне. Палiцыянты нiколi ня чулi перад гэтым, каб да iх гаварыў хто небудзь па–беларуску й пры гэтым на такую тэму, на якую я да iх гаварыў. Звычайна гаварылi да iх адны немцы i то праз перакладчыкаў, якiя перадавалi iм нямецкiя словы, што датычылi выключна службы, або па–польску, або па–расейску.

Тут яны сустрэлiся зь нечым небывалым. Афiцэр–беларус у нямецкiм мундзiры ня толькi гаварыў да iх па–беларуску, але называў iх беларускiмi жаўнерамi i ўспамiнаў аб Незалежнасьцi Беларусi. Гэта мела вялiкае прапагандовае значэньне. Мушу прызнацца, што я й сам хваляваўся, асаблiва калi прамаўляў да цэлых батальёнаў. У Урэччы быў выстраены перада мной цэлы 36 беларускi палiцыйны полк. “Жыве Беларусь!” — пачынаў i канчаў я свае прамовы, і моцнае “Жыве!” вылятала з грудзей беларускiх палiцыянтаў, якiя па праўдзе былi першымi беларускiмi жаўнерамi.

Вельмi цiкавае палажэньне было ў Лiдзе. Яшчэ перад зборкай палiцыянтаў начальнiк акруговай палiцыi ў Лiдзе прасiў мяне, каб я гаварыў так, каб не паглыбiць польска–беларускi антаганiзм, якi там iснаваў. Калi палiцыянты былi выстраеныя, то я перш за ўсё сказаў, каб беларусы паднялi ўверх рукi. Калi беларусы паднялi нясьмела рукi, то аказалася, што iх было ня больш 20%, рэшта былi палякi i трохi расейцаў. Разумеецца, што прамова мая тут не магла быць такой, як заўсёды. Былi мы гэтак сама й ў украiнскiх батальёнах, дзе я таксама мусiў прамаўляць.

Вярнуўшыся ў Менск, я меў поўнае ўяўленьне аб бэтроюнгу сярод беларускае палiцыi. Быў ён, бязумоўна, нездавальняючы. Каб яго паправiць, даць яму ўказаньнi, выясьнiць ягоныя заданьнi, я запрапанаваў Каўфману адчынiць двутыднёвыя курсы для акруговых бэтрояраў, пасьля чаго акруговыя бэтрояры правядуць такiя курсы для нiжэйшых бэтрояраў у сваiх акругах. Каўфман на гэта згадзiўся. Гэта было ўжо ў канцы кастрычнiка 1943 г. Я прыступiў да апрацаваньня праграмы курсаў i да выданьня палiцэйскага часапiсу, якi я назваў “Беларус на Варце”. Першы нумар “Беларус на Варце” выйшаў у пачатку сьнежня 1943 г. Нумар аказаўся вельмi ўдалы. У лiку 2500 экзэмпляраў ён разыйшоўся па ўсёй Беларусi. Далейшыя нумары часапiсу “Беларус на Варце” выходзiлi перыядычна ў меру падбору матар’ялу. Ад сьнежня 1943 г. да мая 1944 г. выйшла 10 нумароў, з таго дзевяць пад маёй рэдакцыяй i адзiн пад рэдакцыяй Гуцькi Уладзiмера. “Беларус на Варце” распаўсюджваўся пры дапамозе нямецкай палiцыйнай сеткi, дзеля гэтага даходзiў ува ўсе куткi Беларусi, туды, дзе нiякае iншае беларускае друкаванае слова не даходзiла. “Беларус на Варце” быў вельмi папулярны сярод беларускага грамадзянства, як на вёсцы, так і ў горадзе.

У першай палове студзеня 1944 г. распачаўся ў Менску двутыднёвы курс для бэтрояраў. На курс прыбыло па аднаму бэтрояру з кожнай акругi, як акруговыя бэтрояры, i па аднаму з кожнага палiцыйнага аддзелу. Разам прыбыло 18 слухачоў. Нягледзячы на ўсе папраўкi на мясцох, усё ж такi на курс прыбыло двух расейцаў i адзiн паляк, рэшта беларусы. Пасьля заканчэньня гэтага курсу курсанты, вярнуўшыся ў свае акругi, правялi гэткiя ж курсы ў акругах, так што пад вясну 1944 г. цэлы бэтроюнг на Беларусi быў перашколены. Праца пачала вельмi карысна разгортвацца. Палiцыянты пачалi пiсаць зь мейсцаў у “Беларус на Варце”. Я быў у лучнасьцi з усёй беларускай палiцыяй i проста ня мог адзiн даць рады з карэспандэнцыяй, якую атрымлiваў з мейсцаў. Тут гэтак сама выявiлася паэтычная беларуская душа, 80% карэспандэнцыi пiсанай радавымi палiцыянтамi, пiсалася вершам. Нягледзячы на цяжкасьцi й абмежаваньнi, якiя я меў ад немцаў, усё ж такi з гэтай працай я меў вялiкае маральнае задаволеньне.

У лютым 1944 г. Прэзiдэнт Беларускай Цэнтральнай Рады паклiкаў мяне на становiшча Камандуючага Беларускай Краёвай Абаронай. Я прыняў гэтае становiшча й сьпярша, покуль было магчыма, выконваў гэтыя дзьве функцыi адначасова, але ўжо ў маi 1944 г. я цалкам адыйшоў ад працы сьпецыяльна ўпаўнаважанага ў справах беларускае палiцыi, аддаючыся працы ў БКА. Рэдактарства “Беларус на Варце” пераняў тады Гуцька Уладзiмер.

Нацыянальная сьведамасьць палiцыянтаў, дзякуючы працы бэтроюнгу, была вельмi высокая. Палiцыянты пачалi сапраўды ўважаць сябе за беларускiх жаўнераў i зусiм iначай ацэньваць свае абавязкi i адносiны да немцаў.

Калi пачалося нямецкае адступленьне з Беларусi ў чэрвенi 1944 г., то, нягледзючы на тое, што ў шмат выпадках немцы кiнулi нашу палiцыю на ласку лёсу, як палiцэйскiя батальёны, гэтак i палiцыя раённая ў поўным парадку адступiла на Захад, часта ставячы наступаючым бальшавiкам зацяты адпор. Толькi ў раёне Гораднi Годберг пачаў арганізоўваць беларускую палiцыю ў рэгулярныя баявыя адзiнкi i кiдаць iх у бой пад камандай нямецкiх афiцэраў. Так, напрыклад, прарыў у раёне Аўгустова быў затрыманы выключна беларускай палiцыяй. Шмат палiцыянтаў загiнула там гераiчнай сьмерцю, верачы, што яны змагаюцца за Беларусь.

Пазьней, прыблiзна ў жнiўнi 1944 г., Годбэрг загадаў Обэрштурмбанфюрэру Зiглiнгу сьцягнуць усю беларускую палiцыю й нямецкую жандармэрыю ў раён Лангры i арганiзаваць гэтак званую “шпэрбрыгаду” Зiглiнга. Пазьней гэтая брыгада была папоўненая яшчэ ўкраiнцамi й расейцамi i была названая 30 расейскай дывiзiяй СС. Гэта дывiзiя была перасунутая з раёну Лангры сьпярша ў раён Цiханава, а пазьней у раён Дойчэляў ува ўсходняй Прусii.

У канцы жнiўня 1944 г. я паслаў у штаб Зiглiнга 16 беларускiх афiцэраў з тым, што яны будуць магчы абняць камандныя становiшчы ў тых аддзелах, дзе бальшыня беларусаў. Зiглiнг, аднак, нашых афiцэраў ня прыняў, гаворачы iм, што ў ягонай дывiзii няма месца на нацыянальны падзел. Тады я прыбыў асабiста ў штаб Зiглiнга. Апошняга я не застаў, але справу прадставiў начальнiку штабу, просячы Зiглiнга, каб ён выдзелiў беларусаў у асобныя палкi зь беларускай каманднай абсадай. Шэф Штабу перадаў мне, што аб гэтым ня можа нават быць i гутаркi. “Мы творым адзiн моцны кулак i дзяленьне па нацыянальнасьцях можа яго толькi аслабiць”, — сказаў ён. Стан дывiзii быў 11600 чалавек, у тым лiку 7000 беларусаў.

Пазьней гэтая дывiзыя была перакiнутая ў Францыю. Тут, дзякуючы неадпаведнаму падыходу да нацыянальнага пытаньня i дзякуючы адсутнасьцi сваiх камандзiраў, дывiзыя распалася.

Аб нацыянальнай сьведамасьцi беларускiх палiцыянтаў сьведчыць вялiкая колькасьць iхнiх лiстоў у Беларускую Цэнтральную Раду ў Бэрлiне, у якiх яны дамагаюцца перавесьцi iх у беларускае войска. Той факт, што беларуская палiцыя была змарнаваная для беларускай справы, вiноўнымi зьяўляюцца не беларусы, а толькi выключна немцы, якiя ня ведалi беларуса, няўмелi да яго падыйсьцi, а беларусам не давалi нiякай магчымасьцi мець на iх свой уплыў, асаблiва ў такiя рашаючыя часы, як ад чэрвеня 1944 г.

Беларускае войска на эмiграцыi

У канцы чэрвеня 1944 г. бальшавiцкая армiя прарвала нямецкi фронт на Беларусi i хутка пачала займаць Беларусь. Усё сьведамае беларускае грамадзянства, як з усходняй часткi краю, так i з заходняй, масава пачало ўцякаць на Захад. Такiм чынам, прыблiзна да паловы лiпеня 1944 г. на тэрыторыi Нямеччыны знайшлося шмат як беларускай iнтэлiгенцыi, так i сялян i работнiкаў. Гэтыя масы беларусаў апынулiся ў вельмi благiх умовах. Нямецкiя вайсковыя ўлады затрымоўвалi гэтых уцекачоў ва усходняй Прусii, зачынiлi ў iмправiзаваныя лягеры i выкарыстоўвалi як рабочую сiлу пры пабудове вайсковых умацаваньняў. Частка ўцекачоў, а асаблiва сялян з собскiмi коньмi й вазамi, заставалiся на працу ў вясковых гаспадарках, дзе мусiлi iз сваiмi коньмi працаваць толькi на марнае выжыўленьне. Беларусы вайсковыя, як БКА, Самаахова, палiцыя i iнш. сiлаю прыдзялiлiся да брыгады Зiглiнга. Знайшлася на тэрыторыi Нямеччыны i БЦР са сваiм выканаўчым апаратам. Прыблiзна каля паловы лiпеня 1944 г. сябры Рады на чале з Прэзiдэнтам Астроўскiм сабралiся ў Бэрлiне. Тут Рада была падпарадкаваная Мiнiстэрству ўсходнiх абшараў.

Першаю справаю, якая, на думку БЦР, уважалася за найважнейшую, была арганiзацыя беларускага войска. БКА, якая на Беларусi, як нiяк, станавiла паважную вайсковую сiлу, перастала iснаваць. Брыгада Зiглiнга ў нiякiм выпадку не магла разглядацца як беларускае войска, дзеля таго, што туды заганялiся й iншыя нацыянальнасьцi i, апрача таго, Зiглiнг (думаю, што гэта была ня толькi ягоная думка) не хацеў прызнаваць нiякiх нацыянальнасьцяў. Калi я паслаў у ягонае распараджэньне 16 афiцэраў БКА з тым, каб яны былi камандзiрамi беларусаў у ягонай брыгадзе, то Зiглiнг iх проста ня прыняў. Ён заявiў iм, што ў ягонай брыгадзе падзелу на нацыянальнасьцi няма, брыгада ў цэласьцi зьяўляецца нямецкай збройнай сiлай i яны мусяць камандаваць адзiнкамi незалежна ад iх нацыянальнасьцi. Бальшыня афiцэраў на гэтыя варункi не згадзiлася i ў брыгадзе не засталася.

Першая думка БЦР аб рэстаўрацыi БКА на эмiграцыi сталася немагчымай да рэалiзацыi. Таму было пастаноўлена дамагацца ад нямецкiх уладаў дазволу на арганiзацыю беларускага легiёну. Магчымасьць арганiзацыi такога легiёну была поўная. Як першы пачатак легiёну бралася пад ўвагу тое беларускае войска, якое знайшлося на тэрыторыi Нямеччыны (сапёрныя батальёны БКА, 13–ы беларускi палiцыйны батальён, рэшткi батальёнаў БКА, якiя знайшлiся ў брыгадзе Зiглiнга i iнш.). Можна было разьлiчаць разам на якiх–небудзь 10 000 чалавек вайсковых, у тым лiку i афiцэрская школа. Апрача таго, у войска вельмi ахвотна пайшлi б уцекачы з Беларусi, усходнiя работнiкi беларусы i iнш. Калi б немцы далi магчымасьць сабраць усiх гэтых людзей, то можна б было разьлiчаць на тры дывiзii войска. Беручы ўсё гэта на ўвагу, Прэзiдэнт БЦР выступiў перад немцамi з хадатайнiцтвам аб дазволе на арганiзацыю Беларускага легiёну.

Гэтак званае “беларускае ляйтштэльле” пры Мiнiстэрстве ўсходнiх абшараў праект арганiзацыi беларускага легiёну спаткала вельмi прыхiльна. Кiраўнiк “Ляйтштэльле” др. Люббэ са свайго боку рабiў усё, што мог, каб легiён паўстаў. Першаю вайсковаю ўладаю, да якой Прэзiдэнт зьвярнуўся, складаючы спецыяльны мэмарыял, быў штаб “Фрэмдфолькiшэфрайвіллігфэрбэндэ”, на чале якога стаяў гэнэрал Кiстрын. Мэмарыял быў зложаны прыблiзна ў палове лiпеня 1944 г. Праз якiя тры тыднi Прэзiдэнт атрымаў адказ ад гэнэрала Кiстрына, у якiм ён паведамiў, што мэмарыял атрыманы i што ў хуткiм часе ён запросiць Прэзiдэнта для абмеркаваньня тэхнiчнага боку арганiзацыi легiёну. Я ня буду пералiчваць тут, колькi разоў я наведаў штаб гэн. Кiстрына, каб прыпомнiць яму справу арганiзацыi беларускага легiёну.

Тымчасам, беларускае грамадзянства даведалася аб тым, што БЦР знаходзiцца ў Бэрлiне, i вайсковыя беларусы, асаблiва афiцэры, пачалi зьяўляцца да мяне, сьцвярджаючы ахвоту ўступiць у беларускi легiён. Я знайшоўся ў клапатлiвым палажэньнi. Я верыў абяцанкам Мiнiстэрства ўсходнiх абшараў i штабу гэнэрала Кiстрына, што справа беларускага легiёну будзе разьвязана пазытыўна й хутка, i таму трымаў у надзеi й вайсковых беларусаў, просячы iх аб перачаканьнi нядоўгага часу, пакуль выйдзе загад нямецкiх уладаў. Яны мне верылi й чакалi, знаходзячыся ў вельмi благiх матар’яльных абставiнах.

Час праходзiў вельмi хутка. Кiраўнiцтва вайсковымi справамi пры БЦР Прэзiдэнт даручыў Канстанцiну Езавiтаву. Наступiла гэта ў жнiўнi 1944 г. Езавiтаў энэргiчна ўзяўся за працу. І Прэзiдэнт, i Вiцэ–прэзiдэнт, i Езавiтаў бязконца абiвалi парогi розных нямецкiх чыноў, а справа легiёну стаяла на мёртвым пункце.

БКА ня было ўрадава немцамi разьвязанае i я далей уважаўся афiцыяльна за камандуючага БКА. У гэткiм характары я й выступаў перад нямецкiмi ўладамi. У пачатку верасьня 1944 г. я iз сваiм ад’ютантам зьявiўся ў Вайсковай Камандатуры Бэрлiна i запатрабаваў прыдзелу кватэраў для БКА. Запатрабаваньне сваё я матываваў тым, што шмат жаўнераў БКА прыбывае й са шпiталяў у штаб БКА i для iх няма кватэраў. Камандатура прыдзялiла нам тады школьны будынак пры Лiхэнэрштрасэ 50, з поўным уладжаньнем за кватэраваньня трохсот чалавек. З гэтага моманту вайсковыя беларусы й пачынаюць канцэнтравацца на Лiхэнэрштрасэ 50.

Адцягваньне выдачы загаду немцамi аб арганiзацыi легiёну непакоiла сябраў БЦР. На адным паседжаньнi Прэзыдыюму Рады выступiў Езавiтаў з праектам, каб прыступiць да арганiзацыi першай вайсковай адзiнкi, не чакаючы на дазвол немцаў. Свой праект ён матываваў наступна: афiцыяльна iснуе БКА, кватэра ёсьць, выжыўленьне можа быць тымчасова арганiзаванае па харчовых картках, гэтак сама жаўнеры могуць тымчасова быць у собскiх вопратках, так што пад фiрмай БКА можна паклiкаць людзей i прыступiць да арганiзацыi першага школьнага батальёну БКА.

Я асабiста не згаджаўся з праектам Езавiтава. Знаючы добра немцаў, я ведаў, што яны з дакананым фактам могуць ня лiчыцца i што загад аб арганiзацыi легiёну можа прыйсьцi вельмi няскора, або наагул ня прыйсьцi, тымчасам склiкаючы людзей, мы бярэм на сябе адказнасьць за iх. БЦР нiякiх матарыяльных сродкаў ня мае апрача грошай, з якiх мусiла адчытвацца перад Мiнiстэрствам усходнiх абшараў, якое магло выдаткi на школьны батальён ня прызнаць. Наагул, арганiзацыя войска бяз нiякай падставы праўнай i бяз базы матарыяльнай выглядала, па–мойму, непаважна.

Праект Езавiтава, аднак, Прэзiдэнту спадабаўся й было пастаноўлена арганiзаваць школьны батальён пад фiрмай БКА ў Бэрлiне. На гэтую мэту было асыгнавана 12 000 нямецкiх марак. Наколькi я прыпамiнаю, пастанова гэтая была прынятая 13 верасьня 1944 г.

З гэтага мамэнту Езавiтаў, арганiзаваўшы сабе адпаведна моцную канцалярыю, пачаў паклiкаць людзей у беларускае войска.

Людзi пачалi зьяўляцца. Адзiн iз старэйшых афiцэраў, якi першы прыбыў у батальён быў капiтан Пётра Касацкi, ён i быў вызначаны на камандзiра батальёну.

Згодна з першым праектам батальён павiнен быў складацца: 1) з афiцэрскага курсу, на якiм павiнны былi дасканалiцца афiцэры, 2) падафiцэрскага курсу для дасканаленьня падафiцэраў, 3) афiцэрскае школы, у якой павiнны былi вучыцца на афiцэраў маладыя людзi, што ня мелi нiякай афiцэрскай школы, 4) падафiцэрскае школы, для кандыдатаў на падафiцэраў, што ня мелi падафiцэрскае школы i 5) гаспадарскае роты. Дзеля таго, што батальён гэты арганiзоўваўся, як батальён БКА, то ён быў у маiм падчыненьнi.

Батальён пачаў арганiзоўвацца ў пачатку верасьня 1944 г. i паводле думкi Езавiтава й некаторых сябраў Рады, афармленьне яго перад нямецкiмi ўладамi павiнна было мець месца не пазьней, як праз два тыднi. Тымчасам прыйшоў i сьнежань 1944 г. i нягледзячы на ўсе стараньнi Рады аб дазволе на арганiзацыю легiёну, а праз гэта й уключэньне батальёну ў гэты легiён, засталося бяз вынiку. У батальён прыбыло каля 300 чалавек, у тым лiку 50 афiцэраў. Кватэры былi адносна добрыя, харчаваньне па харчовых картках гэтак сама магчымае, але з вопраткай справа прадстаўлялася катастрафальна: людзi прыбылi ў летнiх вопратках. У лiстападзе ўжо было вельмi холадна. Людзi прастуджвалiся, а нямецкiя вайсковыя ўлады ўсьцяж абяцалi, але нiчога не рабiлi. У батальёне пачаўся разлад. Людзям трэба было ўсьцяж абяцаць, што не сягоньня так заўтра выйдзе загад аб арганiзацыi легiёну i што яны атрымаюць вопратку й зброю. Людзi верылi й чакалi.

Вышкаленьне гэтак сама праводзiлася. Была арганiзаваная афiцэрская школа, якая пад камандай маёра Барыса Рагулi нягледзячы на адсутнасць зброi й вопраткi праходзiла праграму афiцэрскай школы. Гэтак сама была арганiзаваная й школiлася падафiцэрская школа. Праходзiў перашколенне й курс афiцэрскi. Час iшоў. Халады большалi й трэба было з боку так камандзiраў, як i падуладных жалезнай волi й самаахвярнасцi, каб у такiх умовах утрымоўваць дысцыплiну й школiцца.

Прыблiзна ў палове сьнежня 1944 г. штаб “Фрэмдфолькiшэфрайвiллiгфэрбэндэ” адмовiўся ўзяць пад сваю апеку беларускi легiён i справу перадаў “СС Гаўптамту”. Апошнi згадзiўся арганiзаваць беларускi легiён пад сваёй камандай. З гэтага моманту беларускiя вайсковыя справы перайшлi да “СС Гаўптамту”. У “СС Гаўптамт” была арганiзаваная беларуская „ляйтштэльле“, якая й занялася беларускай вайсковай справай. “СС Гаўптамт” згадзiўся арганiзаваць беларускую дывiзiю. Гэты факт быў iмпульсам для вайсковага кiраўнiцтва падвоiць энэргiю. Пiшучыя машынкi дзень i ноч трашчэлi бяз упынку. Шафы што раз больш напаўнялiся паперай, а справа й далей стаяла на мёртвым пункце.

Прэзiдэнт i вайсковае кiраўнiцтва дамаўлялiся з „СС гаўптамтам“ адносна варункаў, на якiх мелася арганiзавацца беларуская дывiзiя. Урэшце дамовiлiся, што камандзiрам дывiзыi будзе немец, штаб дывiзыi мяшаны, гэта значыць, што побач з кiраўнiкамi аддзелу штабу немцаў маюць быць i беларусы. Камандзiры палкоў i ўсе нiжэйшыя камандзiры мелiся быць беларусы. Пры кожнай адзiнцы мелiся быць аднак нямецкiя афiцэры, як афiцэры сувязi. Каманды зацьвярджалiся беларускiя. Назоў дывiзыяў (дывiзыi) меўся быць наступны: СС дывiзiя “Беларусь”. Дывiзыя мелася быць ужытая толькi на ўсходнiм фронце. Было яшчэ i шмат iншых пунктаў меньшага значэньня. Цяпер “СС Гаўптамт” падшукваў адпаведнага кандыдата на камандзiра дывiзii.

8 студзеня 1945 г. зьявiўся ў БЦР СС Обэрштурмбанфюрэр Зiглiнг, якi заявiў, што ён СС Райхмiнiстрам Гiмлерам вызначаны на камандзiра СС дывiзыi “Беларусь” i што прыбыў ён сюды, каб пазнаёмiцца з Прэзiдэнтам БЦР i абгаварыць з вайсковым беларускiм кiраўнiцтвам справу арганiзацыi гэтае дывiзыi.

Дзеля таго, што Зiглiнг адыграў вельмi вялiкую й ад’емную ролю ў арганiзацыi беларускага войска ў Нямеччыне, я хачу коратка затрымацца на ягонай асобе.

Зiглiнг належаў да войск СС. На мяне рабiў ён уражанне чалавека маладога, недасьведчанага й няўстрыманага. Выплыў ён наверх толькi дзякуючы пратэкцыі. Кажуць, што нейкая блiжэйшая сувязь, цi сваяцтва лучыла яго з Гiмлерам. Як я ўжо ўспамiнаў тут, ён быў вызначаны за камандзiра гэтак званай шпэрбрыгады, якая арганiзоўвалася ў раёне Ломжы, у лiпенi 1944 г. зь недабiткаў нямецкай жандармерыi, якая акупавала Беларусь, з розных iншых нацыянальнасьцяў, якiя служылi на Беларусi як дапаможная палiцыя. Было туды ўключана й трохi БКА, i беларускае самааховы. Паводле слоў беларускiх афiцэраў, якiя безпасрэдна сутыкалiся з гэтай брыгадай, было там разам 11 000 чалавек, з чаго 7 тысяч было беларусаў. Пазьней брыгада гэтая атрымала назоў 30–й расейскай СС дывiзыi. Афiцэрскi склад гэтай дывiзii быў вельмi разнастайны. Былi там афiцэры нямецкай жандармерыi, афiцэры дапаможнай iншаземнай палiцыi й трохi афiцэраў БКА. Зiглiнг, не прызнаючы нацыянальнага прынцыпу ў арганiзацыi дывiзii, i як немец трымаўся расыстаўскае тэорыi, усiх афiцэраў i падафiцэраў ня немцаў запхнуў на другарадныя становiшчы, да камандзiра рот уключна i вышэй паставiў немцаў. Гэтыя немцы ня ведалi псыхалёгii сваiх падуладных i апрача таго, ня былi афiцэрамi баявымi, так што зь месца наставiлi да сябе жаўнераў ня немцаў варожа. Гэтыя нямецкiя афiцэры, як сапраўдныя палiцыянты, думалi ўтрымлiваць дысцыплiну ў сваiх пададзелах пры помачы караў. Увесь гаспадарчы апарат дывiзii быў абсаджаны выключна немцамi, якiя бязьлiтасна абкрадалi жаўнераў ня немцаў. Усё гэта разам выклiкала вельмi благi настрой жаўнераў дывiзыi. Але мiма ўсяго, усе ня немцы пакiнулi сваю бацькаўшчыну, уцякаючы перад бальшавiкамi й былi ворагамi бальшавiкоў. Усе яны хацелi бiцца з бальшавiкамi, i незважаючы на ўсе недахопы дывiзii, з бальшавiкамi бiлiся б. Але, цi з собскай iнiцыятывы Зiглiнга, цi з вышэйшага загаду, сталася iначай.

У верасьнi 1944 г. дывiзiя была адпраўлена ў Францыю на заходнi фронт. Беларусы, якiя хацелi бiцца з бальшавiкамi, каб магчы вярнуцца на сваю Бацькаўшчыну, гналiся немцамi ў бой з англа–амерыканамi. Анi да Амэрыкi, анi да Англii беларусы ня мелi нiякiх прэтэнсыяў i бiцца зь iмi не хацелi. Яшчэ далёка ад фронту на францускай тэрыторыi больш сьведамыя беларускiя жаўнеры пачалi лучыцца ў невялiчкiя групы, навязваць сувязь з францускiмi гэтак званымi “тэрарыстамi” i пераходзiць да iх, а калi дывiзiя заняла адрэзак фронту, то адзiн батальён, зладжаны з беларусаў, цалкам перайшоў на амэрыканскi бок. Гэты факт пераканаў немцаў аб небясьпецы трыманьня дывiзii ў Францыi й яны, зьняўшы дывiзiю з фронту, арыштавалi частку афiцэраў i растралялi iх. З рэшты афiцэраў i жаўнераў былi створаныя гэтак званыя „Шанцрэгiмэнты“ i пасланыя ў Заходнюю Нямеччыну на працу пры будове палявых умацненняў. Немцаў, якiя належалi да дывiзii, i частку iншых нацыянальнасьцяў, якiя яшчэ засталiся пры дывiзii, адвялi ў раён Вайдэна i разкватэравалi па вёсках, Штаб дывiзii памясьцiўся ў Гiршаў. Калi восяньню 1944 г. зрабiлася йзноў актуальнай справа Уласава, то Зiглiнг па загаду Гiтлера ўсiх iншанацыянальных вайсковых, якiя знаходзiлiся яшчэ пры дывiзii, адаслаў у аддзелы Уласава. Такiм чынам, Зiглiнг застаўся безпрацоўным.

Вось гэты самы Зiглiнг зьявiўся 8–га студзеня 1945 г. у БЦР як камандзiр дывiзii „Беларусь“.

Вызначэньне Зiглiнга камандзiрам беларускае дывiзii зрабiла на беларусаў, як вайсковых, так i цывiльных, як найгоршае ўражанне. Прэзiдэнт БЦР звярнуў увагу „СС Гаўптамт“ аб непапулярнасцi Зiглiнга як камандзiра беларускае дывiзii, але „СС Гаўптамт“ не зьвярнуў на гэта нiякае ўвагi. 8–га студзеня Зiглiнг вёў гутарку толькi зь Езавiтавым як кiраўнiком вайсковых спраў, заявiўшы, што ён яшчэ раз прыедзе, каб пазнаёмiцца з Прэзiдэнтам.

У другой палове студзеня 1945 г. Зiглiнг прыслаў у школьны батальён у Берлiн „Штумбанфюрэра“ (маёра) Генiгфэльда, якi, прыбыўшы ў батальён, як у падуладны яму аддзел, выбраў наймаладзейшых i найлепшых афiцэраў i падафiцэраў, паглядзеў на стральцоў i заявiў, што хутка яны паедуць на месца арганiзацыi дывiзii. На афiцэраў i падафiцэраў гэты факт зрабiў як найгоршае ўражаньне. Яны выразна вычулi, што беларускае вайсковае кiраўнiцтва зыходзiць на другi плян.

Неўзабаве прыехаў у Бэрлiн другi раз Зiглiнг. Гэтым разам ён прыбыў на прыватнае памяшканьне Прэзiдэнта БЦР. У гутарцы з Прэзiдэнтам ён быў вельмi ўступлiвым. Прэзiдэнт улажыў на пiсьме ўмовы, на якiх мае быць арганiзаваная дывiзiя. Адносна ўмоваў Зiглiнг меў вельмi незначныя засьцярогi. Ён абяцаў Прэзiдэнту афiцэрскую й падафiцэрскую школы, якiя iснавалi ў школьным батальёне ў Бэрлiне, захаваць на месцы арганiзацыi дывiзii. Адным словам, Прэзiдэнт i Зiглiнг дайшлi да поўнае згоды. Мiж iншым, гэныя ўмовы былi цалкам апрабаваныя й „СС Гаўптамтам“.

У канцы студзеня 1945 г. афiцэрскiя i падафiцэрскiя школы, афiцэры, якiх выбраў Гэнiгфэльд, i частка стральцоў выехалi з Бэрлiна на месца арганiзацыi дывiзii. Афiцэрам для сувязi памiж Зiглiнгам i жаўнерамi беларускiмi быў вызначаны вайсковым кiраўнiцтвам маёр Рагуля Барыс. Пад ягонай камандай транспарт i выехаў з Бэрлiна.

У школьным батальёне ў Бэрлiне засталiся старэйшыя векам афiцэры й трохi стральцоў. Бальшыня з гэтых людзей былi не прыдатныя да вайсковай службы. Тут я мушу выясьнiць, якiм чынам у школьным батальёне знайшлiся людзi, не прыдатныя да вайсковай справы.

Вайсковае кiраўнiцтва хацела выказацца прадуктыўнай працай перад БЦР i „СС Гаўптамтам“. З гэтай мэтай яно паклiкала людзей, ня лiчачыся нi зь векам, нi з станам здароўя. Асаблiва было шмат людзей старых i хворых сярод афiцэраў. Гэтых афiцэраў не хацеў прыняць Зiглiнг, гэтак сама не хацеў iх мець i „СС Гаўптамт“, так што, пасьля ад’езду першай партыi з Бэрлiна, зпасярод застаўшыхся афiцэраў былi выбраны людзi, якiя надавалiся на вярбоўшчыкаў, а рэшта ў лiку 18–цi чалавек былi з войска звольненыя.

Пасьля выезду транспарту школьнага батальёну з Бэрлiна, даўжэйшы час ня было аб iм нiякiх вестак. Ня было нават ведама дакладна месца, куды яны выехалi. Прыблiзна пасьля трох тыдняў першыя весткi прывезлi стральцы, якiя былi звольненыя iз дывiзii лекарскай камiсыяй. Стральцы гэтыя расказалi, што Зiглiнг афiцэрскую школу абнiзiў да падафiцэрскай, а падафiцэрскую школу падзялiў на розныя гаспадарчыя функцыi ў дывiзii. Афiцэраў беларусаў выдзялiў у асобную групу дзеля перавышкалення. Камандную абсаду ў афiцэрскай школе здэградаванай на падафiцэрскую, зрабiў толькi з немцаў. Скора прыехаў у Бэрлiн i маёр Рагуля, якi гэтыя весткi цалкам пацвердзiў. Гэты факт не датрымання ўмоваў Зiглiнгам абурыў усю БЦР. Але гэтае абурэнне нiякага вынiку ня мела. Раз намечаны плян немцамi кансэквэнтна праводзiўся ў жыццё. Роля вайсковага кiраўнiцтва пры БЦР абмежавалася толькi для вярбоўкi людзей у дывiзiю Зiглiнга й то пад дакладнай кантроляй „СС Гаўптамту“. Такiм чынам, кiраўнiк вайсковых справаў, якi выабражаў сябе ваенным мiнiстрам i гэнеральным iнспэктарам беларускiх узброеных сiлаў, быў менш чымся кiраўнiк вярбунковага бюро. У пачатку сакавiка 1945 г. былi разасланыя вярбоўнiкi i ў лягеры ўсходнiх работнiкаў для вярбоўкi беларусаў у войска. Аднак вынiкi гэтай вярбоўкi былi вельмi нязначныя. Прычынай гэтага было, у першую чаргу, агульнае ваеннае палажэньне Нямеччыны ў гэтым часе, недавер да немцаў з прычыны iхняй папярэдняй палiтыкi адносна беларускiх спраў, i асобы Зiглiнга, як камандзiра дывiзii.

Пасьля адпраўкi першае партыi людзей i школьнага батальёну ў дывiзiю, было адпраўлена туды яшчэ некалькi партыяў значна меншых. Школьны батальён iснаваў да паловы красавiка 1945 г. На нямецкае харчаванне ён быў узяты ў канцы лютага 1945 г. Афiцыйна батальён пачаў сваё iснаваньне ад 13–га верасня 1944 г., так што больш як 5 месяцоў прайшлi, покуль немцы ўзялi яго на сваё харчаваньне, а абмундзiраваны i ўзброены ён ня быў i да канца свайго iснаваньня.

Жаўнеры школьнага батальёну БКА ў Бэрлiне выказалi за час iснаваньня батальёну нязвычайную цярплiвасць i ахвярнасць адносна сваiх жаўнерскiх абавязкаў. Будучы вельмi блага апранутымi (большасць у летнiх i марных вопратках, асаблiва хлопцы з Саюзу Беларускае Моладзi), вельмi блага аджыўляючыся, зусiм не ўзброеныя, ператрывалi яны вострую зiму 1945 г. i сумленна выконвалi вымаганыя ад iх абавязкi. Яны верылi, што ў рэшце рэштаў беларускае вайсковае права прыйме iншы, лепшы зварот. Гэтак аднак не здарылася i ў гэтым няма вiны анi БЦР, анi вайсковага беларускага кiраўнiцтва.

Яшчэ у лютым 1945 г. я хацеў выехаць у дывiзiю, каб быць у курсе ўсiх спраў, якiя там дзеюцца i мець на iх свой уплыў. Прэзыдэнт цалкам падтрымлiваў маю думку й напiсаў пiсьмо у “СС Гаўптамт”, у якiм прасiў аб адпаведныя для мяне на выезд дакуманты. Але на вялiкае нашае зьдзiўленьне, “СС Гаўптамт” катэгарычна адмовiўся выпiсваць дакуманты i спрацiвiўся майму выезду ў дывiзiю. Прэзыдэнт вельмi абурыўся гэтаму i заявiў, што ён гэты факт разглядае як справу прынцыповага значэньня. Прэзыдэнт даручыў 1–му Вiцэ–прэзыдэнту Шкялёнку iнтэрвэнцыю ў гэтай справе ў Мiнiстэрстве ўсходнiх абшараў.

Вiцэ–прэзыдэнт Шкялёнак i кiраўнiк вайсковых спраў Езавiтаў былi ў гэтай справе ў д–ра Люббэ. Др. Люббэ падзялiў погляд “СС Гаўптамту” i, такiм чынам, дарога ў дывiзiю для мяне была зачыненая.

Тымчасам выпадкi на фронтах разгортвалiся так, што катастрофа Нямеччыны наблiжалася шпаркiм крокам. Гэтая акалiчнасьць змусiла мяне ужыць хiтрасьцi, каб за ўсялякую цану дастацца ў дывiзiю й у крытычны мамэнт быць пры сваiх людзях. Я запрапанаваў „СС Гаўптамту“ сваю ўслугу на вярбоўку людзей у дывiзiю, на што „СС Гаўптамт“ згадзiўся i выпiсаў для мяне дакуманты на выезд ў паўднёва–заходнюю Нямеччыну. Езавiтаў гэтак сама мне запрапанаваў, каб я, па выкананьнi свайго заданьня па вярбоўцы людзей, паехаў у дывiзiю i ад ймя вайсковага кiраўнiцтва выпiсаў мне дакументы, як спецыяльна–упаўнаважанаму ад БЦР пры дывiзii. Справа гэтая была ў даны момант вельмi актуальнай дзеля таго, што маёр Рагуля, як гастырлiвая муха, бязупынна гудзеў у вушы Зiглiнга аб не выкананьнi iм прынятых на сябе ўмоваў адносна арганiзацыi дывiзii “Беларусь”, быў высланы на афiцэрскi курс для перашкаленьня.

3–га красавiка 1945 г. я прыбыў у дывiзiю. Зiглiнг можа й шчыра прывiтаў мой прыезд з задавальненьнем. У гэты момант як раз вялася рэарганiзацыя дывiзii. Рэарганiзацыя гэтая складалася з наступнага.

Немцы арганiзоўвалi новую СС дывiзiю, якую называлi “СС дывiзiя Нiбелунгаў”. Дывiзiю „Нiбелунгаў“ яны арганiзоўвалi зь нямецкае, якую прымусова забiралi з пакiданых iхняй армiяй абшараў. Большасьць нямецкiх афiцэраў i падафiцэраў яны забралi сюды з дывiзii “Беларусь”, як кадраў для дывiзii “Нiбелунгаў”, дзеля гэтага ў дывiзii “Беларусь” не хапала нямецкага каманднага складу. У сiлу неабходнасьцi немцы былi прымушаны немцаў камандзiраў замянiць беларускiмi камандзiрамi. У сувязi з гэтым яны ўсiх беларусаў выдзялiлi ў васобныя тры батальёны, у якiх пачынаючы ад камандзiра батальёну ўнiз былi вызначаныя беларусы. Камандзiрам цэласнасьцi быў вызначаны немец штурмбанфюрэр (маёр) Гэнiгфэльд. У дывiзii “Нiбелунгаў” не хапала зброi i iнш. Дзеля гэтага немцы адабралi ад беларускiх жаўнераў зброю, прылады i начыньне, пакiдаючы на двух жаўнераў адзiн кацялок. Месцам арганiзацыi беларускiх батальёнаў была вызначаная ваколiца Вайнэргамэр. У гутарцы са мной Зiглiнг прадставiў справу рэарганiзацыi дывiзii “Беларусь” зусiм у iншым сьвятле, так што зь ягоных слоў рэарганiзацыя рабiлася на нашу карысьць. Зiглiнг запрапанаваў мне, каб неадкладна паехаў з Гэнiгфэльдам, якi ў гэты час быў у штабе дывiзii, у Вайнэргамэр i там супольна зь iм арганiзаваў тры беларускiя батальёны.

Калi я прыехаў у Вайнэргамэр, то на месцы засьпеў яшчэ афiцэрскi курс перашкаленьня. Школы афiцэрскай, здэградаванай Зiглiнгам на падафiцэрскую, ужо ня было. Яна была зьлiквiдаваная. Такiм чынам Зiглiнг зьнiшчыў i другую беларускую афiцэрскую школу. У штабе Гэнiгфэльда я, на маю радасьць, засьпеў капiтана Орсiча, якi паiнфармаваў мяне аб фактычным стане рэчаў, якiя прадстаўлялiся вельмi дрэнна. Яшчэ ў першы дзень майго пабыту пры штабе Гэнiгфэльда я зрабiў сабраньне часткi афiцэраў найпэўнейшых зь беларускага пункту гледжаньня. Афiцэры як адзiн заявiлi мне, што ў сувязi з раззбраеньнем беларусаў i выдзяленьнем iх у асобныя групы ходзяць чуткi, што будуць яны выкарыстаныя толькi як працоўная сiла пры будове абаронных умацаваньняў, што беларускiя батальёны ня будуць вайсковымi адзiнкамi, а проста працоўнымi аддзеламi, што гэта рэарганiзацыя ёсьць нiшто iншае, як проста лiквiдацыя беларускае дывiзii. На гэта паказваў i той факт, што пры беларускiх батальёнах застаюцца ўзброеныя аддзелы немцаў у сiле да 50 чалавек, якiя падлягаюць безпасярэдна афiцэрам немцам, што прыдзяляюцца да беларускiх батальёнаў як афiцэры лучнасцi памiж камандзiрам батальёну i Гэнiгфэльдам. Значыцца панам палажэння ў беларускiм батальёне будзе афiцэр немец, якi, кiруючыся на ўзброенай адзiнцы, можа з абязброяным батальёнам зрабiць што ён захоча. У сувязi з гэтым настрой сярод афiцэраў, падафiцэраў i стральцоў вытварыўся вельмi благi. Як афiцэры, так падафiцэры й стральцы, хочуць разбегчыся. Людзi менш стрыманыя ўжо дэзэртыруюць. На iхныя разважаньнi я ня меў супроць нiякага аргумэнту. Выглядала, што сапраўды беларускiя абязброеныя батальёны будуць замененыя ў працоўныя аддзелы. Я выйшаў iз таго гледзiшча, што катастрофа Нямеччыны хутка наблiжаецца i, што пры найгоршым становiшчы, у якое паставiлi б нас немцы, мы мусiм быць арганiзаванымi. Супраць Ангельшчыны й Амерыкi мы нiколi ня будзем ваяваць, бо беларусы ня маюць да гэтых народаў нiякiх прэтэнзiяў. Немцы не датрымалi ўмовы адносна ўжыцьця нас на усходнiм фронце й дзеля гэтага мы маем разьвязаныя рукi. Мы мусiм ужыць усiх сiлаў, каб усе мы, вайсковыя беларусы, трымалiся разам хоць бы нават як працоўныя аддзелы й пры першай магчымасьцi арганiзавана перайшлi на Англа–Амэрыканскi бок. Гэтыя разважаньнi пераканалi афiцэраў i мы разышлiся, вырашыўшы трымацца арганiзавана за ўсялякую цану.

На наступны дзень я правёў гутарку з усiмi афiцэрамi, якiя былi ў Вайергамэры, з падафiцэрамi i стральцамi пададдзелаў. Не магу тут не адзначыць вельмi добрую паставу эскадрону, якiм камандаваў ротмiстр Айбнэр, немец. Нягледзячы на тое, што Айбнэр быў немцам, аднак беларуская нацыянальная сьведамасьць ягоных жаўнераў была вельмi высокая, гэтак сама эскадрон добра прадстаўляўся пад поглядам баёвасьцi, як i дысцыплiны.

Аб вышэй апiсаным палажэньнi ў дывiзii “Беларусь” нiчога ня ведала беларускае войскавае кiраўнiцтва пры БЦР, анi сама БЦР. Таму я быў прымушаны неадкладна выехаць у Бэрлiн, каб аб усiм паiнфармаваць.

Прыблiзна каля 10–га красавiка я вярнуўся з Бэрлiну ў дывiзiю. Гэнiгфэльд iшоў мне вельмi на руку i ва ўсiм са мною раiўся. Камандiрамi батальёну былi вызначаныя:

1–м маёр Сокал–Кутылоўскi, 2–м капiтан Чайкоўскi й 3–м капiтан Тамiла. Дух сярод жаўнераў падняўся. Батальёны, хоць i бяз зброi, пачалi праходзiць вайсковую падрыхтоўку.

У часе рэарганiзацыi дывiзii Зiглiнг выбраў найлепшых афiцэраў, падафiцэраў i стральцоў i арганiзаваў зь iх асобны аддзел, гэтак званы Ягдкамандэ, куды былi забраныя капiтан Зыбайла Рыгор, падлейтэнант Трусаў i iнш. У склад Ягдкамандэ ўвайшоў i эскадрон Айбнэра. Ягдкамандэ быў прыдзеляны да дывiзii “Нiбелунгi”, месца пастою яго для мяне ня было ведамым, яно было заканспiраванае, так што я ня меў з Ягдкамандэ нiякай лучнасьцi. Камандзiрам Ягдкамандэ быў немец. Пазьней я даведаўся ад стральцоў, якiя ўцякалi з Ягдкамандэ, што пры наступленьнi амэрыканцаў Ягдкамандэ была кiнутая немцамi ў абароне аднае мясцовасьцi. Аднак iдэя не вясьцi бою з амэрыканцамi ўжо была так пашыраная сярод жаўнераў, што пры сутычцы з амэрыканцамi частка жаўнераў паддалася iм бяз бою, а частка разьбеглася. Тады немцы сабралi ўсiх афiцэраў–беларусаў i вывязьлi ня ведама куды.

15–га красавiка 1945 г. Гэнiгфэльд атрымаў загад перавесьцi беларускiя батальёны ў раён Вальдмюнхэн. У часе прыгатаўленьня да маршу прыбыў у Вайергамэр палкоўнiк Шувалаў, як кiраўнiк вайсковых справаў пры БЦР. Вальдмюнхэн знаходзiцца каля 60–цi км на паўднёвы ўсход ад Вайергамэру. Марш трываў двое сутак i адбыўся ў поўным парадку. Батальёны атрымалi новае месца пастою ў вёсцы Нэпамук у Судэтах. Дзеля таго, што Нэпамук вельмi малая вёска, то батальёны закватэравалiся ў лесе пад адкрытым небам. У гэты самы час прыйшлi халады, выпаў сьнег, людзi, што ня мелi палатак), вельмi мерзлi.

Тым часам фронт iшоў у сьлед за iмi. 21–га красавiка 1945 г. Гэнiгфэльд атрымаў загад перавесьцi батальён у мясцовасьць Пассаў, дзе будзе атрыманае далейшае накiраваньне. Для мяне сталася ясным, што немцы хочуць перакiнуць нашыя батальёны ў Тырольскiя горы, дзе немцы мелiся баранiцца да канца. Для нас, беларусаў, ня было нiякага iнтарэсу загiнуць разам з войскам СС у безнадзейнай барацьбе з Англа–Амэрыканцамi. Трэба было нешта прадпрыняць для ратаваньня нашых жаўнераў. Але пакуль што нiчога ня можна было зрабiць, бо пры кожным батальёне быў аддзел узброеных немцаў, апрача таго недалёка ад нас знаходзiлася СС дывiзiя Нiбелунгаў, таксама моцна ўзброеная. Трэба было падпарадкавацца загаду. Вызначаны загадам маршрут праз Кам у апошнi мамэнт быў зьменяны дзеля таго, што Кам быў ужо заняты амэрыканцамi. Сталася ясным, што да Пассаў мы не дамаршаруем. Я, параiўшыся з палкоўнiкам Шувалавым, аддаў загад камандзiру батальёну, каб яны пад рознымi пратэкстамi адцягвалi час вымаршу й каб машэравалi, як найпавальней. Згодна распарадку Гэнiгфэльда трэцi батальён вымашэраваў 22–га красавiка ўвечары, другi й першы батальён вымашэравалi 23–га красавiка пад ранiцу. Палкоўнiк Шувалаў меў у сваiм распараджэннi самаход Прэзыдэнта, якiм i выехаў 23–га красавiка ранiцай. У сьлед за Шувалавым выехаў самаходам i Гэнiгфэльд. Я меў у сваiм распараджэньнi параконную брычку i выехаў ёй з Ненамук пасьля адмаршу батальёнаў. Праз цэлы час маршу я знаходзiўся пры сваiх батальёнах.

Ужо ў часе маршу пачалi даходзiць да нас весткi аб пагрозьлiвым палажэньнi на фронце. Па осi нашага маршу машыравалi ў безпарадку нямецкiя аддзелы i аддзелы РОА . 25–га красавiка трэцi батальён асягнуў мясцовасць Эйзэнштайндорф. Я знаходзiўся пры трэцiм батальёне. У Эйзэнштайндорф батальён зрабiў даўжэйшы адпачынак. Чатыры км ад Эйзэнштайндорф знаходзiўся Эйзэнштайнмаркт. Там было поўна нямецкiх дэзэртыраў, якiя расказвалi аб поўным разьбiцьцю фронту амэрыканцамi.

У Эйзэнштайндорф я аканчальна пераканаўся, што далейшы марш будзе бязмэтным. Тымчасам афiцэр для сувязi трэцяга i другога батальёну, якi знаходзiўся для таварыства пры афiцэры трэцяга батальёну, настойлiва патрабавалi машыраваць далей. Супроцьставiцца iм было цяжка, дзеля таго, што пры iх знаходзiўся ўзброены аддзел немцаў. Апрача таго ў ваколiцы было шмат войскаў СС, якiя ў кожную часiну, у выпадку застасаваньня якога колечы гвалту з нашага боку адносна немцаў маглi прыйсьцi iм на дапамогу.

У момант майго разважаньня, як выйсьцi з палажэньня, мае афiцэры далажылi, што ў Шпiбэргу, якi знаходзiўся каля двух кiлёмэтраў ад нас, знаходзiцца штаб гэнэрала Мальцава, камандзiра дывiзii РОА. Я пастанавiў перагаварыць з гэнэралам Мальцавым i зараз жа ў таварыстве камандзiра трэцяга батальёну капiтана Тамiлы i майго ад’ютанта надлейтэнанта Сасукевiча выправiўся ў штаб гэнэрала Мальцава.

Будынак штабу гэнэрала Мальцава быў абстаўлены вартаўнiкамi, узброенымi ў аўтаматы. Даступ у штаб быў вельмi цяжкiм, аднак, даведаўшыся аб маiм прыбыцьцi да яго, Мальцаў прыняў нас неадкладна. Ён быў вельмi ветлiвы i гутарка мая зь iм адбылася ў прысутнасцi ня толькi двух маiх афiцэраў, але i афiцэраў штабу Мальцава. Я прадставiўся яму, як камандзiр беларускае дывiзii.

Перадусiм я папрасiў гэнэрала Мальцава, каб ён паiнфармаваў мяне аб палажэньнi на фронце. Гэнэрал Мальцаў сказаў мне, што мясцовасьць Цьвiзэль, якая ляжыць на маiм маршруце, а таксама й на маршруце дывiзii гэнэрала Мальцава, занятая амэрыканцамi, i што агульнае палажэньне фронту безнадзейнае. Дзеля гэтага, казаў гэнэрал Мальцаў, ня толькi далейшы марш, але й далейшае трыманьне зь немцамi зьяўляецца бязмэтным. Калi я запытаўся гэнэрала Мальцава, што ён думае рабiць ў сувязi з такiм палажэньнем, гэнэрал Мальцаў мне адказаў, што ён ужо знаходзiцца (праз сваiх упаўнаважаных) у сувязi iз штабам амэрыканскага корпусу, якiя вядуць перамовы аб пераходзе ягонае дывiзii на амэрыканскi бок i што гэтыя ўпаўнаважаныя прыгатаўляюць спатканьне яго з камандзiрам амэрыканскага корпусу. На гэтым спатканьнi ён асабiста абмяркуе варункi ганаровай капiтуляцыi дывiзii на карысьць амэрыканцаў. Я яму адказаў, што я цалкам падзяляю ягоную думку аб пераходзе на амэрыканскi бок i дзеля таго, што ў нас у гэты момант аднолькавыя думкi ў справе стварыўшагася палажэньня, у якiм знаходзяцца нашыя дывiзii, то будзе мэтазгодным, калi мы супольна будзем пераходзiць нямецкi фронт. Тут я запрапанаваў гэнэралу Мальцаву свае варункi, на падставе якiх мы будзем супольна дзеiць. Варункi гэтыя былi наступныя:

1. Супольны пераход нямецкага фронту нашымi дывiзiямi, пры гэтым на выпадак калi б немцы ставiлi супрацiў, то пераламаць яго супольнымi сiламi.

2. Супольная абарона ад войск СС да часу пераходу нашых дывiзiяў на амэрыканскi бок.

3. Пасьля пераходу нашых дывiзiяў на амэрыканскi бок, нашыя дывiзii робяцца самастойнымi.

Гэнэрал Мальцаў згадзiўся на пастаўленыя мною варункi, запрапанаваўшы мне, каб ягоны штаб пры маiм удзеле апрацаваў апэрацыйны плян на першы й другi выпадак, на што я згадзiўся. Пасьля гэтага я запрапанаваў гэнэралу Мальцаву, каб ён вёў перамовы з амэрыканцамi i ад iмя беларускае дывiзii.

Гэнэрал Мальцаў ахвотна згадзiўся задаволiць маю просьбу. Ён пачаў пераконваць мяне, што беларусы й рускiя гэта адно й тое самае. Я адказаў на ягоныя доказы, што я толькi жаўнер i на палiтычных справах не знаюся i зьвяртаюся да яго гэтак сама, толькi як да жаўнера. Гэнэрал Мальцаў падзялiў маю думку й сказаў што ад гэтага моманту я магу ва ўсялякiм выпадку разьлiчваць на ягоную дапамогу. На гэтым нашая гутарка закончылася.

Калi я вярнуўся на месца свайго пастою, то трэцi батальён па загаду афiцэра сувязi быў ужо гатовы да далейшага вымаршу. Я папрасiў да сябе абодвух афiцэраў сувязi i запытаўся афiцэра сувязi пры другiм батальёне, цi ведае ён, дзе знаходзiцца ягоны батальён. На гэтае запытаньне ён ня мог даць мне задавальняючага адказу. Тады я сказаў абодвум афiцэрам сувязi, што дзеля таго, што ня ведама дакладна дзе знаходзяцца першы й другi батальёны, трэцi батальён ня рушыцца i датуль, пакуль не далучацца да яго першы й другi батальёны. Я даў загад камандзiру трэцяга батальёну разкватэраваць батальён на месцы, бо далейшы марш наступiць толькi на мой загад. Афiцэры сувязi зрабiлi вялiкiя вочы ад зьдзiўленьня й, папярэдзiўшы мяне, што за наступствы маiх загадаў буду адказваць толькi я, з абражанымi мiнамi пайшлi на сваю кватэру.

У гэты момант я пачуўся сапраўдным камандзiрам беларускае дывiзii.

Дзеля таго, што палажэньне было яшчэ ня зусiм яснае, я не хацеў часова сьцягваць усю дывiзiю ў Эйзэнштайн i выслаў камандзiрам 1–га i 2–га батальёнаў загад наступнага зьместу:

“Із сваiмi Батальёнамi застацца на месцы закватаравання i чакаць на далейшыя загады. Прыслаць дакладнае месца свайго кватаравання. Я знаходжуся пры 3–м батальёне у вёсцы Эйзэнштайн. Трымаць з намi злучнасьць. Выслаць разведку на бакi ад шашы i разьведаць мажлiвасьць кватараваньня воддаль ад шашы.

Калi б гэты загад застаў Вас у маршы, то закватаравацца ў блiжэйшых вёсках. Навязаць са мной лучнасьць i чакаць загадаў.

Вёска Вiзэнштайн.

25.04.1945 г. Кушаль
Падпалкоўнiк”

Калi вярнулiся пасланцы, якiя даручылi гэты загад камандзiрам батальёнаў, то аказалася, што 1–шы батальён знаходзiўся ў вёсцы 35 км ад Эйзэнштайн Дорф, а другi батальён у вёсцы Быстрыца за 30 км. Гэтакiя адлегласьцi ад 3–га батальёну былi завялiкiя i я 26–га мая * выслаў камандзiрам 1–га й 2–га батальёнаў другi загад наступнага зьместу:

“Батальёны неадкладна машэруюць у Эйзэнштайн Дорф. Машыраваць так, каб Эйзэнштайн Дорф асягнуць не пазьней 15 гадзiн сёньнешняга дня. Да Эйзэнштайн Дорф давесьцi поўныя станы батальёнаў. Тут ужо прынятае рашэньне адносна далейшага лёсу нашае дывiзii.

Эйзэнштайн Дорф  26.04.1945 г.  гадз.3.30.   Кушаль”

На гэты загад 2–гi батальён прымашыраваў у Эйзэнштайн Дорф у гэты ж дзень увечары, 1–шы батальён не прымашыраваў i камандзiр батальёну прыслаў мэльдунак наступнага зьместу:

“Ваш загад я атрымаў у 12.50 26–га красавiка. Вырушыць у Эйзэнштайн мой батальён не можа, бо не мае абозу. Немцы забралi тры лепшыя фурманкi з харчовымi запасамi i, пакiнуўшы нас, паехалi кудысьцi. Батальён без фурманак i харчаваньня ня можа зрабiць 35–цi км. Да гэтага маем да 15–цi чалавек хворых, якiх кiнуць нельга. Мы стаiм у лесе за адзiн км ад вёскi Лоўгым. Калi ўдасца вырушыць, то толькi ўначы. Аднак гэта яшчэ не канчаткова вырашана.

13. 26.04.1945 г.

К–р 1–га б–ну маёр Сокал–Кутылоўскi”

У адказ на гэты мэльдунак я выслаў камандзiру 1–га батальёну загад наступнага зьместу:

“Ваш мэльдунак атрымаў. Я ўвайшоў ў паразуменьне з РОА з гэн. Мальцавым, якi вядзе перамовы iз штабам амэрыканскай армii аб пераходзе РОА на iхнi бок. Наша дывiзiя пераходзiць на амэрыканскi бок на тых самых ганаровых умовах, як i дывiзiя РОА. Далейшае трыманьне Вашага батальёну ў вёсцы Лоўгым можа быць для вас згубным, тым больш, што Чэхiя падлягае сфэры савецкiх уплываў i будзе акупавацца савецкай армiяй. Вы павiнны неадкладна далучыцца да 2–га i 3–га батальёнаў, якiя знаходзяцца у мясцовасцi Эйзэнштайн Дорф. Для перавозкi маёмасцi батальёну фурманкi трэба рэквiраваць.

Камандзiры 2–га i 3–га батальёнаў сваiх абозаў немцам не аддалi, ужываючы сiлу.

Загад гэты павiнен Вамi без засьцярогi быць выкананы.

Эйзэнштайн Дорф  27.04.1945  Кушаль
Падпалкоўнiк
Камандзiр 1–га белнацпалка.

П.С. Харчаваньне зарэквiзаваць на месцы на два днi.”

Пасьля гэтага загаду 1–шы батальён 28.04.1945 г. прымашыраваў у Эйзэнштайн Дорф. Такiм чынам разлеглую вёску Эйзэнштайн Дорф i прылежныя ваколiцы акупавала беларуская дывiзiя, якая ня мела над сабой нiякай iншай улады, апрача свайго камандзiра дывiзii.

На сходзе афiцэраў я высьвятлiў афiцэрам нашае палажэньне, прычыны, якiя прымусiлi мяне ўвайсьцi ў паразуменьне з гэн. Мальцавым i паведамiў аб нашых плянах на прышлае. Гэтак сама я правёў перагляд i гутаркi ў батальёнах. Так афiцэры, як падафiцэры i стральцы былi ў паднятым настроi i вельмi цешылiся, што нарэшце вызвалiлiся з–пад апекi немцаў, як яны ў насьмешку называлi iх “караблёў”. Адно ўсiх вельмi непакоiла, гэта адсутнасьць зброi. Але лёс быў да нас трохi ласкавы i ў гэтай справе. Нашыя афiцэры выведалi, што на чыгуначнай станцыi знаходзiцца транспарт зброi. Я зараз жа паслаў роту забраць зброю з транспарту. Пакуль немцы агледзiлiся, нашыя жаўнеры пасьпелi забраць 80 вiнтовак, некалькi ручных кулямётаў i трохi амунiцыi. Гэты факт пазволiў нам сьмялей трымацца з немцамi.

Тым часам немцы ня спалi. З першага батальёну немцы, забраўшы зброю з харчамi, уцяклi з самага пачатку. З другога батальёну гэтак сама, па няўдалай спробе забраць абоз з харчамi, скора адыйшлi. Найдаўжэй трымалiся немцы пры 3–м батальёне. Афiцэр сувязi бачучы, што абоз з харчамi яму забраць не ўдаецца, дзякуючы энэргiчнай паставе камандзiра батальёну, зьвярнуўся з просьбай да камандзiра батальёну, каб ён выдаў немцам на дарогу “маршфэрфлегунг”. Па задаволеньнi ягонае просьбы немцы спакойна адыйшлi, але па дарозе пажалавалiся моцна ўзброенаму аддзелу СС, якi стаяў у Эйзэнштайн Маркт. Гэты аддзел СС i ўплянаваў напасьцi на нас i зьнiшчыць, як здраднiкаў. Я, даведаўшыся аб гэтым, прыбыў у штаб гэнэрала Мальцава. Начальнiк штабу палкоўнiк Ванюшын апрацаваў са мной плян абароны, бо i iм пагражаў аддзел СС i мы гатовыя былi прыняць бой. Аднак абыйшлося бяз гэтага. Справа скончылася на СС–скiх пагрозах.

Для павялiчэньня афiцэрскага стану дывiзii неабходным было правесьцi наданьне афiцэрскiх рангаў, дзеля гэтага я ад iмя Прэзыдэнта надаў рангi лейтэнантаў усiм падафiцэрам, якiя камандавалi зьвязамi. Гэтак сама былi павышаныя на адзiн ступень усе падафiцэры ў дывiзii. Вычувалася, што перад намi стаiць неякае важнае дзеяньне. Дывiзiя да гэтага рыхтавалася.

29–га красавiка гэн. Мальцаў запрасiў у свой штаб мяне з камандзiрамi батальёнаў i ротаў. Калi мы прыйшлi, то ўжо былi сабраныя камандзiры пададдзелаў дывiзii Мальцава. Нашая група афiцэраў, якiя занялi месца на салi, рэзка выдзялялiся ад афiцэраў РОА, з сваiмi беларускiмi адзнакамi. Калi прыбыў гэн. Мальцаў, то, аглядаючы з цiкавасьцю беларускiя адзнакi, з iронiяй сказаў: “Вот вам и Сан–Франциско, вот представители иной национальности”.

На гэтым сходзе гэн. Мальцаў абвесьцiў нам, што ён асабiста быў у штабе амэрыканскага корпусу й асабiста дамовiўся адносна варункаў пераходу ягонае дывiзii й дывiзii беларускай на амэрыканскi бок i што варункi гэтыя вельмi карысныя для нас, што камандзiр амэрыканскага корпусу абяцаў узяць нас у амэрыканскую армiю, як дапаможнае войска пры акупацыi Нямеччыны. Праўдападобна, гаварыў далей Мальцаў, на самым пачатку амэрыканцы пасадзяць нас у лягер, як ваенна–палонных, але гэта будзе трываць нядоўга. Урэшце рэштаў, закончыў сваю прамову гэн.Мальцаў, што б нас там не чакала, то нам зь немцамi заставацца няма нiякага сэнсу, пераход выканаем заўтра 30–га красавiка а паўднi ў мясцовасьцi Цьвiгэль. Тут начальнiк штабу адчытаў загад апэрацыйнага характару, зьвязаны зь пераходам. Гадзiнаю вымаршу вызначаная была 5–я з раньня. Дзеля таго, што наша дывiзiя кватэравала на лiнii маршу, то павiнна была, згодна загаду, а 5–й ранiцы быць выстраянай пры шашы i чакаць на марш дывiзii РОА, у якую ўключыцца ў вызначанае ёй месца.

30–га красавiка 1945 г. беларуская дывiзiя выстраiлася ўздоўж вулiцы Эйзэнштайн Дорф. На правым флангу кожнага батальёну разьвявалiся бел–чырвона–белыя сьцягi. Усе жаўнеры мелi вельмi добрыя постацi й выглядалi сьвяточна. Усе ўзброеныя жаўнеры былi выдзеляныя ў асобны аддзел, якi гатовы быў кожную часiну ўступiць у бой.

“Жыве Беларусь!” голасна разлягалася ў вакалiчных горах. Гэты мамэнт быў сапраўднай узнагародай за 4–х гадовую працу ў беларускай вайсковай справе ня толькi для мяне, але й для кожнага беларускага жаўнера тут прысутнага. Гэта быў канцовы вынiк працы ўсiх беларусаў, якiя самааддана працавалi пры арганiзацыi беларускага войска ў вельмi цяжкiх умовах пры нямецкай акупацыi на Беларусi, а пасьля ў Нямеччыне. Лiк дывiзii ў гэты дзень быў наступны:

1. Афiцэраў – 50

2. Падафiцэраў – 132

3. Стральцоў – 912

Разам 1094

4. Каней – 50

5. Вазоў – 16

6. Кухняў – 6.

Хутка паказалася калёна дывiзii гэнэрала Мальцава. У першай тройцы машыраваў сам гэн. Мальцаў iз сваiм начальнiкам штабу й 1–м афiцэрам штабу, за iмi йшлi ў тройках рэшта афiцэраў штабу. Усе яны былi ўзброеныя ў аўтаматы зь вялiкай колькасьцю амунiцыi. Далей машыравалi ўзброеныя пададдзелы адзiн за другiм. Выгляд нашае дывiзii гэнэралу Мальцаву вельмi спадабаўся. Нашая дывiзiя ўключылася ў калёну й мы з разгорнутымi беларускiмi сьцягамi, якiя разьвявалiся над калёнай дывiзii, бадзёра памашыравалi.

Пасьля прыблiзна 10–цi кiламетровага маршу калёну пачаў мiнаць самаход, у якiм сядзеў нямецкi гэнэрал Ашэнбрэнэр, афiцэр сувязi пры гэн.Мальцаве. Выехаўшы на чало калёны, гэн. Ашэнбрэнэр затрымаў марш i распачаў гутарку з гэн.Мальцавым. Скончыўшы гутарку, гэн. Мальцаў павярнуўся i памашыраваў назад, за iм пайшла назад уся калёна. Гэта мяне вельмi зьдзiвiла й я са сваiм начальнiкам штабу капiтанам Орсiчам дагнаў гэнэрала Мальцава i запытаўся яго, што значыць гэты паварот назад. Гэнэрал Мальцаў выясьнiў мне, што гэн.Ашэнбрэнэр паведамiў яму аб тым, што да яго ёсьць радыёграма ад гэн.Уласава, якi просiць яго ўстрымаць пераход на амэрыканскi бок, пакуль ён не атрымае ад гэн. Уласава новыя указаньнi. У сувязi з гэтым ён змушаны пераход устрымаць, выслаць свайго начальнiка штаба да Уласава i толькi пасьля павароту начальнiка штабу зробiць так, як загадвае гэн. Уласаў. Да часу, пакуль вернецца начальнiк штабу, выясьняў гэн.Мальцаў мы пачакаем у вёсцы 10 км адгэтуль. (Тут ён назваў вёску, назву якой я не памятаю.) З гэтай пастановы гэн. Мальцава я быў вельмi не задаволены, тым больш, што капiтан Орсiч знаў гэтыя ваколiцы й гаварыў, што гэтая вёска знаходзiцца ў горах i што зь яе няма нават iншага выхаду апрача тэй дарогi, па якой мы будзем машыраваць. Калi гэтую дарогу перарэзаць, то мы ўсе знойдземся ў пастцы. Адразу прыйшла нам у галаву думка, што тут можа мець месца хiтрасьць немцаў, каб звабiць нас у гэтую вёску, а пасьля абязброiць усе дывiзii i, такiм чынам, не дапусьцiць нашага пераходу на амэрыканскi бок.

Сьпярша прыйшла нам думка пакiнуць дывiзiю Мальцава й перайсьцi фронт толькi iз сваiмi сiламi, аднак, дзеля малой колькасьцi зброi было б гэта занадта рызыкоўна. Выхаду ня было, мы мусiлi трымацца дывiзii Мальцава. Пасьля прыблiзна двугадзiннага маршу ў адфронтавым накiрунку дывiзiя затрымалася. Калi мы прыйшлi да гэн. Мальцава, то там былi ўжо ўсе камандзiры палкоў. Ад’ютант Мальцава чытаў голасна пiсьмо ў нямецкай мове, толькi што атрыманае са штабу амэрыканскае дывiзii. Пiсьмо гэта прывёз спэцыяльны пасланец на матацыклю. Зьмест яго быў наступны: “Сягоньня на паўднi мая цяжкая артылерыя пачне абстрэльваць нямецкiя пазыцыi. Пад яе прыкрыцьцем вашыя дывiзii даканаюць пераходу на амэрыканскi бок на лiнii Эйзэнштайн–Цьвiзэль. Нямецкiя часткi, якiя займаюць фронт на гэтай лiнii вашых дывiзiяў, павiнны быць разбiтыя. У выпадку патрэбы, мае часткi дапамогуць вам у разьбiцьцi немцаў. Гэтак сама будзе дзейнiчаць маё лётнiцтва. Пры яго паяўленьнi вывясьце белыя сьцягi. Пасьля пераходу дывiзii на наш бок, адносiны да вас будуць як да ваенна–палонных згодна Жэнэўскай канвэнцыi”. Падпiсаў камандзiр дывiзii.

Прачытаўшы гэтае пiсьмо, гэн. Мальцаў ня ведаў што рабiць. З аднаго боку загад гэн.Уласава, з другога боку гэтае пiсьмо. Камандзiры палкоў усе былi тэй думкi, што належыць застасавацца да пiсьма камандзiра амэрыканскай дывiзii, бо калi мы будзем далей машэраваць ад фронту, то амэрыканцы могуць палiчыць гэта за здраду ўмове, якую гэн.Мальцаў заключыў зь iмi i пры дапамозе свайго лётнiцтва нас могуць разьбiць. Гэты аргумэнт пераканаў гэн.Мальцава й дывiзii йзноў накiравалi свой марш у накiрунку Цьвiзэля.

Марш быў вельмi павольны, дзеля таго, што ўся дарога была замiнiраваная й забудаваная супрацьтанкавымi перашкодамi. На чале машыравалi сапёры, якiя ўсе перашкоды нiшчылi. Нямецкiя пазыцыi аддзялялiся ад амэрыканскiх ракою Рэген. Найбольш небяспечным пунктам быў мост праз гэтую раку.

Наша дывiзiя, якая да гэтага часу машыравала за дывiзiяй гэн.Мальцава, за некалькi кiлёмэтраў ад мосту атрымала загад ад г.Мальцава выйсьцi наперад, абняць ахову гэтага маста й ахоўваць яго да таго часу, пакуль не пройдуць праз яго абедзьве дывiзii з абозамi, пасьля чаго машыраваць за абозам, як тыльная ахова. Дзеля таго, што фактычная небясьпека была на гэтым масьце i за мастом i дзеля таго, што большае праўдападабенства нападу немцаў на дывiзii было ззаду, ясна, што на першы ўдар была выстаўленая беларуская дывiзiя. Рака Рэген няшырокая, але як горная мае вельмi шырокае карыта. Мост быў падмiнаваны, i калi б яго ўзарваць, то пераход праз раку быў бы немагчымы.

Нашыя жаўнеры хутка занялi мост i разброiлi немцаў, якiя знаходзiлiся блiзка мосту. Ахова была вельмi дэнэрвуючая, дзеля таго, што дывiзiя мела вялiчэзны абоз ня толькi з ваенным матар’ялам, а i з сем’ямi i маёмасьцяй афiцэраў РОА. Абоз быў везены на быках i дзеля гэтага пасоўваўся вельмi паволi. Аднак усё скончылася шчасьлiва. Нямецкiя часткi СС, якiх тут было досыць шмат, не адважылiся на нас напасьцi. Мажлiва, што тут адыграла ролю амэрыканская артылерыя, якая фактычна ад поўдня абстрэльвала iхныя пазыцыi.

Вечарам гэтага ж дня мы пабачылi Цьвiзэль, а на яго ўскраi амэрыканскiя танкi iз скiраванымi на нас гарматамi й кулямётамi. У Цьвiзэлi разброiлi нас амэрыканцы й закватаравалi ў будынках аднае фабрыкi.

На наступны дзень зраньня зьявiўся ў мяне амэрыканскi афiцэр, якi папрасiў мяне ў штаб. У штабе я атрымаў загад ад камандзiра амэрыканскай дывiзii пастроiць сваю дывiзiю асобна ад дывiзii гэн.Мальцава й чакаць на далейшыя загады. Дывiзiя выстраiлася, як у Эйзэнштайне ў дзень пераходу фронту. На правым флянгу кожнага батальёну разьвяваўся беларускi нацыянальны сьцяг, ува ўсiх быў сьвяточны настрой, усе чакалi ад амэрыканцаў нечага новага й цiкавага. Той факт, што нашую дывiзiю амэрыканцы аддзялiлi ад РОА, вельмi мяне цешыў. Гэта было доказам, што беларусаў амэрыканцы разглядалi як асобную ад расейцаў нацыю.

Па нядоўгiм чаканьнi прыбыў амэрыканскi вышэйшы афiцэр з перакладчыкам. Пастава дывiзii яму вельмi спадабалася. Пахвалiўшы дывiзiю, ён сказаў, што зараз прыбудуць самаходы, якiя завязуць людзей у лягер. Абоз, конi й iншы матарыял застаюцца на месцы. Праз хвiлiн 15 самаходы фактычна прыехалi, мы ўсе на iх паладавалiся й паехалi. Ад’ехаўшы якiх–небудзь кiлёмэтраў 60 ад Цьвiзэля, мы прыехалi ў мясцовасьць Кам. За горадам на чыстым полi, па калены ў балоце, за калючым дротам, стаяў вялiкi натоўп ваеннапалонных немцаў i прадстаўнiкоў iншых нацыянальнасьцяў, якiя супрацоўнiчалi зь немцамi. Тут самаходы затрымалiся, нас выладавалi i загналi за гэты дрот.

З гэтым мамэнтам закончылася беларуская вайсковая эпапэя ў Нямеччыне.

Напiсаў Кушаль
Палкоўнiк.

* Заканчэнне публікацыі. Папярэднія раздзелы гл. у Т.1, Сш.1 (1994), Т.2, Сш.1 (1995), Т.4, Сш.1-2 (1997).